Pitagorejska filozofija

Ova je filozofija dobila naziv po svom utemeljitelju Pitagori. Mutni i protivurječni izvori za rekonstrukciju Pitagorinih ideja (prije svega Diogen L., Porifirije, Jamblih i drugi), kao i kasniji razvitak i nadograđivanje tih ideja od strane njegovih sljedbenika, potpuno onemogućavaju čisto izdvajanje tih ideja. Zbog toga, u istoriji filozofije najčešće se govori o pitagorejskoj filozofiji (o filozofiji Pitagore i pitagorejaca), koja je predstavljena u cijelom nizu istorijiskih imena i posvjedočena mnoštvom fragmenata. Njezina je spekulativna strana najbolje posvjedočena uvidima Aristotela i Seksta Empirika.

Pitagorejstvo nastaje krajem 6. st. pr. n. e. kod Pitagore i njegovih neposrednih učenika u gradovima Krotonu, Metapontu i Tarentu, a u okviru zajednice koja se nazivaše Pitagorejski savez. U tom periodu, koji je trajao do prve polovine 5. st. pr. n. e., pitagorejsko se učenje razvijalo usmeno. Prvo pisano izlaganje pitagorejske doktrine dao je Filolaj u drugoj polovini 5. st. Od kraja 5. st. pitagorejstvo se postepeno zbližava s platonizmom i stapa se s njim u Platonovoj Akademiji.

Od svih pitagorovskih učenja najranije je potvrđeno učenje o seobi duša. Najstarije svjedočanstvo za ovo učenje došlo je do nas blagodareći Ksenofanu. Kada piše o Pitagorinom životu, Diogen Laertije nam govori o Ksenofanovoj poemi u kojoj ovaj pripovijeda o tome kako je Pitagora, ugledavši nekog čovjeka kako kažnjava svog psa, ovome naredio da prestane, jer je u skičanju psa prepoznao glas jednog svog prijatelja. Bez obzira na to da li je priča istinita ili nije, može se prihvatiti da je Pitagora usvojio učenje o metempsihozi. Religiozni preporod pitagorovaca oživio je staru ideju o moći duše i njenoj nepomućenoj čilosti i poslije smrti, sve to nasuprot homerskoj koncepciji o pričljivim sjenkama počivših.
Ksenofan je zapisao:

“A kada se jednom našao kod psa koga udarahu
kažu bješe žalostan i ovakvu reče riječ:
‘Prestani, ne šibaj, jer zaista prijatelja čovjeka to je
duša, koju prepoznah čuvši je da viče”.

Ovaj fragment jasno govori o tome da je pitagorovsko vjerovanje u metempsihozu bilo dovoljno dobro poznato već u VI vijeku prije nove ere.

Pitagora je zabranio ubijanje životinja, jer one, kao mi, imaju dušu. Htio je ljude da navikne na umjerenost u ishrani i na takav način života kako bi mogli bez poteškoća da nabavljaju hranu, iznoseći na sto samo nekuvanu hranu i pijući samo čistu vodu. To je, naime, put ka dobrom tjelesnom zdravlju i bistrini duha. On je svoju pobožnost obavljao jedino na žrtveniku Apolona Životvornog na Delosu, koji se nalazi iza žrtvenika rogova, zato što su na ovaj stavljali samo pšenicu, ječam i žrtvene kolače, bez upotrebe vatre, bez ikakve žrtvene životinje.

Kažu da je on prvi izjavio da je duša vezana sad za ovo živo biće, sad za ono, ispunjavajući tako krug neminovnosti. Kako priča muzičar Aristoksen, on je takođe prvi uveo u Grčkoj težine i mjere. On je prvi proglasio večernje i jutarnje zvijezde istim. Toliko su mu se divili da su njegovi učenici nazivani »prorocima božjeg glasa«, a osim toga, on sam u jednom pisanom djelu kaže da se posle 207 godina koje je proveo u Hadu ponovo vratio među ljude. Zato su svi bili čvrsto uz njega i ljudi bi dolazili izdaleka da bi ga slušali.

Heraklid Pontski priča da je Pitagora tvrdio da se sjeća svih svojih prethodnih života i da je obično za sebe govorio da je već ranije bio na Zemlji kao Etalid i da su ga smatrali Hermesovim sinom, i da mu je Hermes rekao da može birati koji god dar želi, samo ne besmrtnost. Tako je on izmolio da i u životu i u smrti sačuva sjećanje na sve što je doživio. I zato je u životu mogao svega da se sjeti, a poslije smrti je sačuvao isto pamćenje. Tokom vremena njegova je duša ušla u Euforba, a njega je ranio Menelaj. Euforb je pričao da je nekad bio Etalid i da je dobio od Hermesa taj dar; zatim je pričao o putovanjima svoje duše, kako je putovala tamo i amo, u koliko biljaka i životinja je dospjela, sve što je doživjela u Hadu, i sve što su druge duše tamo morale da pretrpe. Kad je Euford umro, njegova je duša prešla u Hermotima; ovaj je, u želji da provjeri priče, sam otišao u Apolonov hram u Branhidi, đe je prepoznao štit koji je Menelaj na svom povratku iz Troje posvetio Apolonu. Štit je bio tako iskvaren i natruo da je od njega ostao samo sloj slonove kosti. Hermotim je poslije smrti postao Pir, neki delski ribar, i on se opet svega sjećao: kako je najprije bio Etalid, poslije toga Euforb, zatim Hermotim i najzad Pir. I pošto je Pir umro, on je postao Pitagora, i sjeća se svega što smo ispričali.

Pitagora nije ostavio ni jedan spis za sobom.

Učenici su ga smatrali Apolonom

Pitagora je bio vrlo lijep čovjek, a pričaju da je njegova pojava bila veličanstvena, čime je isto tako neposredno osvajao i ulivao duboko poštovanje. Njegovi učenici su smatrali da je on Apolon koji je došao iz daleke zemlje Hiperborejaca. Postoji bajkovita priča da je jednom prilikom, kad se malo otkrio, primijećeno da ima zlatno bedro; kad je prelazio rijeku Nesos, ova ga je pozdravila.

Sa tim prirodnim dostojanstvom, plemenitim običajima i razboritom pristojnošću u držanju on je povezao još neke spoljašnje osobenosti usljed kojih je izgledao kao neko naročito tajanstveno biće. Uz taj spoljašnji izgled njegove ličnosti pridala se još velika rječitost i duboka znanja koja je počeo da saopštava ne samo pojedinim svojim prijateljima, već je išao na to da izvrši opšti uticaj na javnu obrazovanost, i to kako u pogledu saznanja tako u pogledu načina života i moralnosti. On je ne samo poučavao svoje prijatelje, već ih je udruživao u cilju naročitoga življenja, da bi od njih izgradio osobene ličnosti, da bi ih izvježbao u poslovima i usavršio u moralnosti. Pitagorin vaspitni zavod izrastao je u čitav savez koji je obuhvatao cjelokupan život. Sam Pitagora bio je jedno izgrađeno umjetničko djelo, jedna dostojanstvena plastična priroda.

Na Pitagoru je imala najvažniji uticaj njegova veza sa egipatskom kastom svještnika, ne po tome što je kod njih pri tome crpio neku duboku spekulativnu mudrost, već blagodareći ideji o realizovanju moralne svijesti koju je on tu shvatio, ideji o izgrađivanju i ostvarivanju moralne čovjekove egzistencije; ostvariti moralnost – jedan plan koji je on naknadno sproveo i koji predstavlja isto tako jednu interesantnu pojavu kao i njegova spekulativna filozofija. Kao što su svještenici sačinjavali jednu posebnu vrstu staleža , i za njega su bili obrazovani, tako je postojao njihov naročiti moralni život koji se pretvorio u pravilo i koga se pridržavala zajednica. Pitagora je neosporno donio iz Egipta sliku jednog reda, stalnog zajedničkog života radi naučnog i moralnog usavršavanja koje je trajalo cijelog života.

Opisi koje imamo o ustanovama njegovoga društva potiču od poznijih pisaca, naročito od neoplatoničara; oni su opširni u opisivanju zakona. To društvo, ukupno uzev, bilo je po svome karakteru slično nekom svješteničkom ili kaluđerskom redu novijeg doba. Ko je želio da bude primljen u to društvo bio je podvrgavan ispitu u pogledu njegove obrazovanosti i vježbanjima u pogledu njegove poslušnosti. Prikupljana su obavještenja o njegovom ponašanju, njegovim sklonostima i poslovima. U tome udruženju bio je zaveden jedan sasvim uređen način života, tako da je za sve bilo određeno: odijevanje, hrana, zanimanje, spavanje, ustajanje itd.; svakog sata vršio se naročiti rad.

Članovi su bili podvrgnuti naročitom vaspitanju. Pri tom je pravljena izvjesna razlika među onima koji su primljeni. Oni su se dijelili na egzoteričare i ezoteričare. Ezoteričari su bili posvećeni u najviše istine nauke, i pošto tome redu nijesu bili uskraćeni politički planovi, to su oni bili takođe u političkoj djelatnosti. Egzoteričari su imali jedno iskušeništvo od pet godina. Svaki od njih morao je da preda svoju imovinu tome redu, a pri istupanju iz njega on ju je dobijao natrag. U toku toga vremena učenja svaki se morao obavezati na ćutanje (dužnost da se uzdrži od brbljanja); to je, može se uopšte reći, bitni uslov svakog obrazovanja. Mora se početi time da se bude u stanju da se shvataju misli drugih ljudi; to je odricanje od svojih vlastitih predstava, i to je uopšte uslov za učenje, proučavanje. Obično se kaže da se razum usavršava pitanjima, zamjerkama i odgovorima itd.; međutim, razum se u stvari time ne izobražava, već se samo ispoljava. Čovjekova unutrašnjost se u obrazovanju proširuje, zadobija; time što se uzdržava, što ćuti čovjek ne postaje siromašniji u mislima, u živahnosti duha. Naprotiv, on time zadobija sposobnost shvatanja i dolazi do saznanja da njegove slučajne dosjetke i primjedbe ne vrijede ništa; — sve većim uviđanjem da takve slučajne dosjetke ne vrijede ništa on se od njih odvikava.

Što se u izvještajima o Pitagori naročito ističu ovo podvajanje njegovih učenika na one koji se pripremaju i one koji su posvećeni, kao i to ćutanje, to, svakako, kako izgleda, ukazuje na to da su u njegovom udruženju obje te stvari bile formalnoga karaktera, ne onako kako to neposredna priroda stvari donosi sama sa sobom i pojedinačno sama od sebe proizvodi, bez nekog naročitog zakona i nekog opšteg pridržavanja. Ali važno je da se i o tome primijeti da je Pitagora bio prvi nastavnik u Grčkoj ili da je bio prvi filozof koji je u Grčkoj zaveo nastavu iz nauka. Ni Tales koji je živio prije njega niti njegov savremenik Anaksimandar nijesu naučno poučavali, već su samo svoje ideje prijateljima saopštavali. Uopšte nijesu postojale nikakve nauke, niti neka filozofija, niti matematika, niti inače ma koja nauka; ono što je od toga postojalo, — to su bili pojedinačni stavovi, pojedinačna znanja. Ono u čemu se poučavalo: — kako se rukuje oružjem, filozofemi, muzika, kako se pjevaju Homerove ili Heziodove pjesme, itd. ili druge vještine; u to se upućuje na sasvim drugi način. Pitagora se mora smatrati za prvog opšteg nastavnika. Ako bi se pak ispričalo kako je Pitagora zaveo nastavu iz nauka kod jednog naroda koji je naučno neobrazovan, ali koji inače nije glup, već naprotiv vrlo bistar, prirodno izobražen i brbljiv, kao što su bili Grci; onda se, ukoliko bi trebalo označiti spoljašnje okolnosti te nastave, ne bi smjele izostaviti ove okolnosti: a) da je on među onima, koji još ništa nijesu znali o tome kako stvari teku pri izvođenju nastave iz jedne nauke, pravio tu razliku što su oni koji su tek počinjali bili odstranjeni od onoga što bi se saopštavalo onima koji su već odmakli, i b) što su se oni odricali da na nenaučan način govore (brbljaju) o takvim predmetima, te bi prvo morali da shvate nauku.

A što je zbog toga djelimice stvar izgledala više-manje formalna, djelimice je takvom morala biti učinjena, to je zbog njene neobičnosti isto tako bilo nužno: već blagodareći tome što su Pitagorini slušaoci ne samo predstavljali jedno veliko mnoštvo, već su uopšte živjeli u zajednici; — jedno mnoštvo međutim nužno zahtijeva određenu formu i red.

Taj zajednički život nije imao za cilj samo nastavu, već takođe izgrađivanje praktičnog čovjeka; što se ovđe ne pokazuje neposredno kao vještina, kao vježbanje za neku vještinu koja ima svoj udio u neslobodnom, predmetnom elementu čovjeka. Već se tu pokazuje moralnost, djelatnost, a sve što se na njih odnosi formalno je, ili štaviše ukoliko se svjesno zamišlja u tome odnosu; jer formalno jeste nešto opšte što je za individuum površno ili suprotno. Ali, ono se tako pokazuje onome ko upoređuje opšte i pojedinačno, i koji svjesno razmišlja o njima; ta pak razlika iščezava za onoga ko u njoj živi, za koga je to običaj.

Pitagorine izreke i način života

Evo koji su bili njegovi simboli, ili izreke. »Ne valja džarati vatru nožem«. »Jezičak na vagi da ne preskoči«. »Ne valja sjeđeti besposlen na mjerici za žito«. »Ne treba jesti srce«. »Ne valja pomagati pilikom skidanja tereta, nego prilikom podizanja«. »Čaršavi da budu uvijek savijeni«. »Božju sliku na prstenu ne nositi sa sobom«. »Tragove lonca u pepelu izbrisati«. »Ne brisati stražnjicu bakljom«. »Ne mokriti okrenut prema suncu«. »Ne šetati glavnom ulicom«. »Ne valja rukovati se olako«. »Ne držati ptice s krivim kandžama«. »Nikako mokriti na odsječene nokte ili kosu niti ih gaziti«. »Oštricu mača okrenuti naopako«. »Kad odlaziš u svijet, ne okreći se na granici«.

Evo šta je time mislio reći: Ne valja džarati vatru mačem: ne budi gnjev i rastući bijes silnika. Neka jezičak na vagi ne prevagne: to jest ne prelaziti ono što je pravo i pravedno. Ne sjeđeti na mjerici znači: »brini se i za danas i za sjutra, jer je mjerica tvoj dnevni obrok«. »Ne jedi srce« — to jest: ne upropašćuj svoj život u mukama i patnjama. »Ne okreći se kad napuštaš zemlju« — znači da oni koji odlaze s ovoga svijeta ne treba čežnjivo da se drže života, i neka ih zadovoljstva ovoga života ne privlače… Slična su i objašnjenja ostalih izreka.

Neki kažu da se zadovoljavao sa malo meda ili komadom saća ili hlebom, da nije nikad uzimao vino preko dana, a jeo je i kuvano ili sirovo povrće kao prismok, rijetko kad ribu. Nosio je bijelu, dugačku haljinu, čistu; jorgani su mu bili od čiste vune, jer platno još nije bilo stiglo u ona mjesta.

Priča se takođe da je svojim učenicima nalagao da pri ulasku u kuću uvijek kažu: »U čemu sam pogriješio? Šta sam uradio? Šta nijesam uradio što je trebalo?« Zabranjivao je da se bogovima prinose krvne žrtve; poštovanje treba da se ukazuje samo na onom žrtveniku na kome nema krvi. Ne smije se zaklinjati bogovima, jer je dužnost svakog pojedinca da svako za sebe bude dostojan povjerenja. Treba poštovati starije, jer ono što je vremenom ranije zaslužuje veće počasti; jer, kao što na svetu izlazak Sunca dolazi prije zalaska, tako u ljudskom životu početak dolazi prije završetka, i u čitavom životu rođenje prethodi smrti. Zatim je naređivao da treba poštovati bogove prije polubogova, heroje prije ljudi, a među ljudima najprije svoje roditelje. Ljudi treba među sobom da se tako vladaju da ne stvaraju neprijatelje od prijatelja, nego da neprijatelje pretvaraju u prijatelje. Ništa ne treba smatrati svojom svojinom. Zakon treba podržavati, protiv bezakonja se treba boriti. Pitomu biljku ne treba ni uništiti niti je oštetiti, a ni životinju koja za čovjeka nije štetna. Pristojno i dolično je uzdržavati se smijeha i ne biti natmuren. Treba izbjegavati prećeranu ugojenost, na putovanju mijenjati napor i odmor, vježbati pamćenje, u izlivu bijesa vladati i rukom i jezikom, poštovati svaku vrstu proricanja, pjevati uz pratnju lire i pjevanjem himni pokazivati zahvalnost bogovima i dobrim ljudima. Treba se uzdržavati i ne jesti bob (pasulj, grašak…) zato što on nadima i na taj način ima najviše veze sa duševnim dijelom; osim toga, bolje je za stomak ako se ne jede, a i snovi će nam biti prijatniji, a san zdraviji.

Veoma je značajno da se uoči da pitagorovci nijesu bili tek nekakva gomila Pitagorinih učenika, manje ili više samostalnih i odvojenih jedan od drugog. Oni su bili pripadnici jednog religioznog društva ili zajednice, koju je Pitagora osnovao u Krotonu, u južnoj Italiji, u drugoj polovini VI veka stare ere. Sam Pitagora bio je Jonjanin, a i stariji pripadnici škole pitagorovaca govorili su jonskim dijalektom. Počeci pitagorovačkih zajednica, kao i život osnivača škole, obavijeni su tamom. Jamblih u svom spisu “Pitagorin život” naziva osnivača škole »vođom i ocem božanske filozofije«, »bogom«, »demonom« (tj. nadljudskim bićem), odnosno »božanskim čovjekom«.

Postoje tačni i iscrpni opisi o spoljašnjem načinu života koji su pitagorejci vodili u svojoj zajednici, o njihovim vježbama itd.; ali mnoge od tih stvari potiču od docnijih pisaca. Tu se prije svega tvrdi da su se odlikovali time što su nosili jednaka odijela — bijela, lanena odijela, kakva je nosio sam Pitagora. Oni su imali jedan tačno određeri dnevni red. Ujutro, odmah poslije ustajanja morali su da se sjete onoga što su radili prethodnog dana, jer ono što imaju da rade toga dana stoji u tijesnoj vezi sa onim što su radili prethodnog dana. Prava obrazovanost ne sastoji se u tome da čovjek suviše obraća svoju pažnju na sebe, da se bavi o sebi kao pojedincu, — to je sujeta; već u tome da zaboravi na se, da se udubljuje u stvar, — u samozaboravu. Takođe su morali da uče napamet odlomke iz Homera i Hezioda. Ujutru, a često i u toku dana, bavili su se muzikom, jednim od glavnih predmeta grčke nastave i obrazovanosti uopšte. Isto su tako kod njih bila zavedena redovna gimnastička vježbanja u rvanju, trčanju, bacanju i tome slično. Oni su se zajedno hranili i u tome su pogledu takođe imali naročite osobenosti; ipak i o njima postoje različiti izvještaji. Med i hljeb označuju se kao njihova glavna hrana, a voda kao najbolje, štaviše kao jedino piće. Isto tako su se potpuno uzdržavali od mesne hrane, sa čim se dovodi u vezu njihovo vjerovanje u seobu duše; takođe se pravila razlika među vegetabilnim prehrambenim sredstvima, pasulj je bio zabranjen.

Dvije su okolnosti postojale: a) česta refleksija (o samom sebi koja je propisana kao dužnost (već je spomenuto kao jutarnje zanimanje, isto tako kao večernje zanimanje: da ispitaju da li je ono što su u toku dana činili pravo ili nije pravo), — opasna, nekorisna bojažljivost (potrebno je više promišljenosti o samoj stvari) oduzima slobodu, kao što postaje formalno upravo sve ono što stoji u vezi sa moralnošću; b) mnogostruko sastajanje u hramovima, žrtva, mnoštvo religijskih obreda, — vođenje utvrđenog religijskog života

Pa ipak taj red, u kome su se njegovali pravo moralno obrazovanje i ophođenje sa ljudima, nije dugo postojao. Još za Pitagorina života sudbina njegovog saveza bila je zapečaćena; on je zadobio neprijatelje koji su ga nasilno razorili. On je, tvrdi se, navukao na sebe zavist. Bio je optužen da ima i drugih namjera, osim onih koje javno ispoljava; suština toga saveza je u tome što pojedinac ne pripada potpuno gradu, već i nekom drugom. U toj katastrofi je navodno sam Pitagora našao smrt u 69.olimpijadi (504. prije naše ere), i to prilikom jednog narodnog ustanka protiv tih aristokrata. Njegova je smrt neizvjesna, ili je umro u Krotonu ili u Metapontu; ili u jednom ratu Sirakužana sa Agrigentinjanima. Inače se udruženje pitagorejske škole i prijateljstvo njegovih članova održalo još i docnije; ali ne u obliku nekog saveza. Uopšte, istorija Velike Grčke nama nije dovoljno poznata; ipak još za Platonova vremena nalazimo pitagorejce na čelu država, ili vidimo da nastupaju kao jedna politička sila.

Što se tiče Pitagorine starosti, neki tvrde da je on živeo 80 godina, drugi opet 104 godine; o tome se vodi veliki spor. Dikearh priča da je Pitagora umro u Metapontu, u hramu Muza, poslije četrdesetodnevnog gladovanja. Heraklid u svom djelu “Izvod iz Satirovih životopisa” kaže da je sahranio na Delosu Ferekida, pa se poslije toga vratio u Italiju, i kad je zatekao Krotonjanina Kilona kako je svima priredio jednu raskošnu gozbu, on se povukao u Metapont da tamo gladovanjem završi svoj život, jer više nije osjećao želju da živi.

Hermip iznosi drugu priču o Pitagori. Naime, kad je došao u Itakju, podigao je jedno malo prebivalište pod zemljom. Svojoj majci je naredio da sve štogod se desi zabilježi i označi vrijeme, pa da mu zatim te svoje zabilješke šalje, sve do njegovog povratka. Njegova majka je tako i uradila. Pitagora se poslije izvjesnog vremena ponovo pojavio, slab i omršavio. Otišao je u Skupštinu i izjavio da dolazi iz Donjeg svijeta i pročitao im sve što se dogodilo. A ljudi su bili tako uzbuđeni njegovim pričama da su plakali i povjerovali da Pitagora ima nešto božansko u sebi, tako da su čak njihove žene poslali k njemu da nešto od njega nauče; te žene su dobile nazive pitagorejke. To priča Hermip.

Prema podacima Heraklida, bilo mu je osamdeset godina kad je umro, a to se slaže i s njegovim sopstvenim opisom čovjekovog života, mada mnogi tvrde da je doživio devedeset godina.

Zlatna pravila pitagoračkog bratstva

U grčkom svijetu u vrijeme Pitagore vjerovatno nije bila novost osnivati školu. Iako to ne može sasvim da se dokaže, vrlo je vjerovatno da su rani miletski filozofi okupljali oko sebe učenike kao u školama. Međutim, Pitagorina škola je imala neke nove odlike, naime, asketski i religiozni karakter. Malo prije kraja jonske civilizacije u njoj je došlo do religioznog preporoda koji je trebalo da donese »istinske« religiozne elemente, a koji su bili odsutni u olimpskoj mitologiji i u miletskoj kosmologiji. Baš kao što u Rimskom Carstvu, u vrijeme kada se to društvo (jer je izgubilo svoju prvobitnu svježinu) primaklo svom zalasku, uočavamo težnje ka skepticizmu i sklonosti ka »tajanstvenim religijama«, tako slične tendencije primjećujemo i na kraju bogate trgovačke jonske civilizacije. Bratstvo pitagorovaca reprezentuje duh tog religioznog preporoda; bratstvo je taj preporod spajalo sa snažno izraženim naučnim duhom.

Kada je riječ o religiozno-asketskim idejama i religioznim djelatnostima pitagorovaca, one su bile usredsređene oko ideje o Čistoti i očišćenju, budući da je učenje o seobi duša prirodno vodilo ka podsticanju različitih oblika obdjelovanja duše. Upražnjavanje ćutanja, djelovanje muzike i izučavanje matematike, sve to je za pitagorovce bila dragocjena priprema za njegovanje duše

Pitagora je geometriju doveo do savršenstva. Mnogo vremena proveo je proučavajući aritmetiku u vezi s geometrijom. On je takođe otkrio muzičke intervale na monohordu. Nije zanemario ni medicinu. Matematičar Apolodor priča da je Pitagora prinio hekatombu kad je pronašao zakon da je kvadrat nad hipotenuzom u pravouglom trouglu jednak zbiru kvadrata iznad strana koje zaklapaju pravi ugao.

Sve do Filolaja nije se moglo saznati ni za kakvo Pitagorino učenje. Filolaj je izdao ona tri čuvena njegova djela za koja je Platon poslao sto mina da bi ih kupio. Ništa manje od 600 ljudi hitalo bi na njegova večernja predavanja; i oni koji su bili dostojni da ga vide pisali bi svojim prijateljima da ih je snašla velika sreća. Štaviše, Metapontinci su njegovu kuću prozvali hramom Demetrinim, a prilaz kući muzejom. I ostali pitagorejci su obicno govorili da njegova učenja ne smiju svi ljudi da čuju, kako kaže Aristoksen u desetoj knjizi “Pravila o vaspitanju”, đe se takođe iznosi da je jedan iz te škole, po imenu Ksenofil, upitan od nekog čovjeka kako bi najbolje mogao vaspitati svog sina, odgovorio: »Ako ga učiniš građaninom jednog lijepo upravljanog grada.« Po čitavoj Italiji Pitagora je mnoge ljude učinio dobrim i valjanim, kao takođe zakonodavce Zaleuka i Harondu.

Aristotel kaže da je Pitagora prvi pokušao da govori o vrlini i da je vrline svodio na brojeve. Može se zaključiti da su Pitagorovci imali svoju naučnu etiku, izgrađenu na osnovi njihovih etičko-matematičkih spekulacija. Ta etika, je, u isti mah, i prvi etički sistem u Helena, i njegovi glavni stavovi i propisi nalaze se popularno izloženi u sačuvanim Zlatnim stihovima i Poukama i simvolima.

Evo Zlatnih stihova u metričkom prevodu:

Besmrtne bogove najpre, po zakonu kakav je propis,
poštuj i zakletvu čuvaj, a zatim dične heroje,
i još bogove poštuj pod zemljom, po zakonu radeć'.
Poštuj i roditelje i najbliže srodnike svoje.
5 A od ostalih biraj za druga najboljeg od svih
Rečima popuštaj blagim i delima korist što nose.
Prijatelja svoga ne mrzi zbog pogreške male,
dokle god možeš, jer sila do nužde boravi blizu.
Tako to, eto znaj, a navikni vladati ovim:
Trbuhom najpre i snom I požudom polnom I gnevom.
Sramotu nikakvu nemoj učiniti nikad ni s drugom
ni sam; od svega ti se od sebe najviše stidi,
zatim pravdu izvršuj i djelanjem svojim i riječju
nemoj se navići da ma u čem nerazborit budeš,
15 nego znaj da je svima smrtnicima suđeno mreti,
bilo ti drago da novac stekneš il' izgubiš opet.
A što božanskom sudbom smrtnici muka imadu,
kakav god udes da imaš, podnesi i nemoj se ljutit,
Priliči koliko možeš pomoći, a misli ovako:
20 ljudima dobrim od toga Sudbina ne poklanja mnogo.

Mnogi govori ljudima i loši stižu i dobri;
nemoj se čuditi njima i ne daj da srce ti taknu.
Ako se laž koja zbori, ti blago odstupi, uzmakni,
A što ti kažem, to gledaj da svagda se izvrši u svem:
25 neka te niko ni riječju ni djelom ne podstakne da što
učiniš ili da rekneš, što nije korisnije za te.

Razmisli prije nego počneš, da ne bi učinio ludost;
svojstvo je jednog čovjeka da radi i govori ludo.
Nego izvršuj ono što neće te docnije mučit.
30 Ništa ne čini što ne znaš, no uči ono što treba,
tako ćeš moći svoj život provesti u najvećoj sreći.
Nit za tjelesno zdravlje ne valja nehajan biti,
ali u piću i jelu i vježbama umjeren biti.
Mjerom pak nazivam ono što neće ti zadati muka.
35 Obikni čistim životom da živiš i krotkim i smjernim,
pazi da ne radiš ono što budi nenavist u ljudi.
Nemoj bez potrebe trošit za lijepo kao da ne znaš,
niti tvrdica budi: u svemu je najbolja mjera.
Radi što neće ti škodit, a promisli prije nego počneš.

40 Nikako ne daj da san na nježne ti spusti se oči
prije nego posao svaki pretreseš onoga dana:
»Đe li pogriješih? Šta li učinih? Šta dužan propuštih?«
Počni najprije od prvog i zatim pođi po redu:
učini li zlo, prekori se; raduj se, učini l' dobro.
45 U tom se vježbaj, to radi, i na to treba da težiš:
takav trud izvešće te na put božanske vrline
kunem se onim broj što četvorni duši nam dade,
izvor prirode vječne. Za dobar svršetak se najprije
bogu pomoli pa pregni na pos'o. Kad postupiš tako,
50 znaćeš besmrtni bog što sredi, što samrtan. čovjek,
kako se rastura sve i kako se zajedno drži.
Znaćeš i što je pravo, u svemu je priroda slična,
te očekuj što treba, i sve će ti poznato biti.
Znaćeš da ljudi sami navaljuju na sebe muke,
55 jadni, jer dobara kad kraj njih se nađu nit vide
niti čuju, a zla da se riješe malo ih umije.
Takva sudbina vara smrtnike, i oni k'o valjci
sada se amo sad tamo u stalnu kotrljaju jadu.
Turobna pratilja Svađa u potaji nanosi štetu,
60 zato je ne raspiruj, ne popuštaj pa se povuci

Dive oče, ti sve bi od mnogih spasao bijeda
kad bi svima pokazao kakva je narav u koga;
Nego ti bez brige, budi, jer ljudi božanskog su roda
kojima priroda nudeć' pokazuje svetinju svaku.
65 Ako je do njih ti stalo, izliječićeš sve što ti kažem
i jak bićeš, a dušu iz ovih ćeš nevolja spasti.
Ne jedi jela što ih zabranismo u Očišćenju
i Odrešenju duše, ocjenjuj i misli na svaki propis
uzevši razum odozgo da vozar ti najbolji bude.
70 A kad ostaviš tijelo i uđes u slobodan etar,
bićeš besmrtan, bog vjekoviti, ne više smrtan.

Bitne crte pitagorovačkog etičkog učenja, kao učenja o seobi duše i povratku svih stvari, asketski način života, puritanski fanatizam moralne strogosti, što sve ima svoje porijeklo u Orfizmu i misterijskim religijama, osjećali su protivnici kao sasvim nehelenske i strane helenskoj prirodi, mada je s druge strane baš spoj duhovnog ujedinjavanja krajnosti, tipično helenska crta. Ali baš tom strogošću, svojom praktičkom reformom, svojim autoritativno-socijalnim duhom, tj. izgrađivanjem pravilnih odnosa djelova prema cjelini, pitagorovci su izvršili velik pozitivan uticaj: probudili su ratnički duh i helenske gradove koji su živjeli u atmosferi neobuzdane raskoši, spasili od opasna razmekšavanja, tako da je sjajna pobjeda Krotonjana nad mnogobrojnijim, ali raspusnim Sibariđanima važila kao pobjeda morala nad pokvarenošću, kao pobjeda svijetle, jasne i čvrste određenosti nad maglom i pijanstvom neodređenosti. Raspusnu karnevalsku gužvu o Dionisijama, u kojoj je učestvovao ciijeli, Platon će osjetiti kao kontrast prema etičkom duhu pitagorovaca.

Predstavnici pravog helensko-dorskog duha, pitagorovci svoju etiku nijesu odvajali od politike, i baš to što su težili da svoja etička shvatanja odmah ostvare u praktičkom životu dokazuje da je kod njih etičko-politički interes bio jači od naučnog. Pitagora je odbacivao i tiranidu i demokratiju, jer se oba ta državna oblika protive svođenju na matematičke formule, dakle sadrže u sebi nešto neharmonično i skloni su samovoljstvu, i zato po njegovoj političkoj doktrini samo aristokratija uma i karaktera može upravljati državom. O pitagorovačkoj filozofiji politike sačuvan je ovaj odlomak: »Uopšte nema većega zla od anarhije; jer čovjek nije po prirodi takav da se može održati a da njime niko ne upravlja. O onima koji upravljaju i o onima kojim se upravlja ovako su mislili: oni koji upravljaju treba da budu ne samo naučno tj. stručno, obrazovani, nego i čovjeku da budu prijatelji, a oni kojima se upravlja treba da budu ne samo poslušni nego i odani onima koji upravljaju«

Muzika kod pitagorovaca

Jednostavnost života u savezu, koja se odricala od čulnih uživanja i posvećivala se izgradnji duhovnog života, dovela je do isticanja nauke i umjetnosti, u kojoj je muzika zauzimala prvo mjesto i morala služiti pedagoškim ciljevima, kao i fizikalnim i astronomskim saznanjima, a u muzici prvo mjesto pripadalo je apolonskoj polifonoj liri, koja kao instrument harmonije, zlatnim koncima spaja srca ljudska, stišava ih, čisti i oblagorođuje. Jer čovjek, čija je duša prvobitno bila jedinstvo — tu se čisti pitagorizam vezuje s orfizmom — izašao je iz toga jedinstva i pao u dualizam, u razdvojenost, koja u sebi nosi izvore svih ljudskih bijeda. Čovjek, dakle, nije više muzika, nije harmonija, ali on to treba da postane, da i jedno i drugo stvori i u sebi i u socijalnom životu. Znajući s kolikom intenzivnošću tonovi muzike prodiru u dušu ljudsku i kako mogu da izraze različna osjećanja mnogobrojnim kombinacijama svojih melodijskih i harmonijskih elemenata, pitagorovci su veliku pažnju obraćali na vaspitnu vrijednost dobre muzike, velike, punozvučne i lijepe muzike, jer ona, više no ma koja druga umjetnost, umije naša osjećanja ne samo da obogati nego i da ih pretanji, prečisti i oblagorodi, i to na najneposredniji način.

O muzičkom shvatanju pitagorovaca najbolje nas može obavestiti sačuvani spis Aristida Kvintilijana “O muzici”, naročito II knjiga, koja predstavlja jedan od najvažnijih izvora za poznavanje pitagorovačke muzičke estetike, naročito za učenje o etosu u helenskoj muzici, jer su mu glavni izvori bili stari teoretičari muzike: s jedne strane Aristoksen iz Taranta, a s druge atinski sofist D a m o n, koji su teoriju muzike obrađivali s muzikalnoetičkog stajališta, kao pitagorovci. U IV glavi pomenutog spisa Aristid izlaže da muzika zahvata cijelog čovjeka, predstavama izražava karakter i uzbuđenja duše, riječi uobličavanjem melodije i glasa, a djelo ritmovima i pokretima tijela, da zato đeca moraju prolaziti kroz muzičko vaspitanje, i da su već stari saznali da u muzici leži najjači vaspitni uticaj. Pjevanje i igrački pokreti urođeni su čovjeku, i kad bismo ih njemu oduzeli, digli bismo ruke od njegove prirode. Na tome su pitagorovci izgrađivali svoje vaspitanje na taj način što su tim ljudskim snagama pokazivali koristan put. Zanosno Aristid slavi moćni uticaj muzike na cjelokupan ljudski život. »Himne i pohvalne pjesme bogovima uljepšavaju se muzikom, privatne i javne svetkovine dobivaju njome veći sjaj. Ona podstiče ratničku hrabrost i olakšava daleke marševe. Ona ublažava plovljenje i veslanje i teške ručne radove, jer se u naporima pojavljuje kao tješiteljica. U varvarskih naroda ona služi i u žalosti, jer melodijom stišava ljutinu bolova«

Pored vaspitne funkcije pitagorovci su kao drugi važni zadatak isticali terapiju, liječenje strasti u ljudskoj duši pomoću naročitih melodija kojima su teška duševna stanja okretali u njihovu suprotnost. Uveče su dušu čistili od dnevnog meteža i graje umirnim melodijama,. a ujutro su se od teškog i mutnog sna oslobođavali živahnom muzikom, a ponekad su liječili i tjelesne. “Tako je Pitagora zaveo veoma korisno muzikalno uspostavljanje ljudskih stanja I ljudskog života”. I današnja medicina pokušava da ponovo otvori ovvu stranu suzbijanja psihosomatskih bolesti

Sa svojim učenjem o etičkom značenju muzike Pitagora liči na kineskog mudraca Konfučija , svoga savremenika, u čijem su sistemu kako instrumentalna (kitara, harfa, frula, zvona, fonolit) i vokalna muzika (pjevanje oda uz pratnju svirke) zauzimale mjesto, jer muzika oblagorođuje dušu i utoliko unaprjeđuje vrlinu

Filozofija pitagorovaca

Aleksandar u svom djelu “Redosled filozofa” priča da je u Pitagorinim zabilješkama našao i ove podatke. »Princip svih stvari jeste monada, ili jedinica; iz ove monade proizlazi neodređena dijada (dvojstvo) i služi monadi — svome uzroku — kao materijalna podloga; iz monade i neodređene dijade proizlaze brojevi; iz brojeva tačke; iz tačaka linije; iz linija površine; iz površine čvrsta tijela, osjetljiva tijela, čiji su elementi: vatra, voda, zemlja i vazduh. Ovi se elementi među sobom mijenjaju i u potpunosti prelaze jedan u drugi, i sastavljaju se da bi stvorili jedan živi kosmos, razuman, sferičan, u čijem se središtu nalazi Zemlja, koja je i sama sferičnog oblika i svuda naseljena. Postoje takođe antipodi, i naše »dolje« kod njih znači »gore«. Svjetlost i mrak imaju podjednak udio u vasioni, isto tako i toplo i hladno, suvo i vlažno; ako preovlađuje toplo, onda imamo ljeto; ako preovlađuje hladno, imamo zimu; ako suvo, imamo proljeće, ako prevlađuje vlažno, onda imamo jesen. Ako se sve mase nalaze u ravnoteži, onda imamo najbolja godišnja doba; onda svježina proljeća predstavlja zdravo godišnje doba, a jesen koja vene predstavlja nezdravo doba. Isto tako, i dan pokazuje istu razliku: rano jutro je njegov osvježavajući dio, a veče je dio u kome dan vene; zato je i nezdravije.Vazduh oko Zemlje je nepokretan i nezdrav, i sve što se nalazi u njemu je smrtno; ali najviši sloj vazduha se stalno kreće, on je čist i zdrav, i sve što se u njemu nalazi besmrtno je, pa, prema tome, i božansko. Sunce, Mjesec i ostale zvijezde su božanstva, jer u njima preovlađuje toplota, a toplota je uzrok života. Mjesec je obasjavan Suncem. Bogovi i ljudi su u srodstvu, ukoliko čovjek učestvuje u toploti; zato bogovi vode računa o čovjeku. Sudbina je uzrok što su stvari ovako uređene kao cjelina i pojedinačno. Sunčev zrak prodire kroz vazduh, hladan ili gust; vazduh zovu hladnim eterom, a more i vlagu nazivaju gustim eterom — i ovaj zrak ulazi i u dubine i na taj način oživljava sve. Živi, naime, sve ono što učestvuje u toploti — to je razlog zašto su biljke živa bića — ali sve nema dušu, koja je odvojeni dio etera, jednim dijelom toplog, a jednim hladnog, jer ona ima udjela i u hladnom eteru. Duša se razlikuje od života; ona je besmrtna, jer je besmrtno i ono čiji je ona dio. Živa bića se jedno iz drugog stvaraju rađanjem, i ne postoji spontano rađanje iz Zemlje. Sjeme je kap mozga koja u sebi sadržava topao dah; i kad se ovo ulije u matericu, onda se iz mozga izdvaja ihor (limfa), vlaga i krv, iz čega se onda stvaraju meso, tetive, kosti, kosa i čitavo tijelo, dok duša i osjećaji dolaze od onog toplog daha. Otprilike za četrdeset dana se oblikuje prvo zgušnjavanje (pagen), a po određenim harmoničnim odnosima rađa se potpuno dijete za sedam, devet, ili najviše deset mjeseci. Ono u sebi nosi sve potrebne odnose koji sačinjavaju život i oni oblikuju jedan kontinuirani red, prema odnosima harmonije, i svaki se dio pojavljuje prema određenim razmacima vremena. Opažanje uopšte kao i naročito vid je neka vrsta naročito toplog daha. Zato se za nj kaže da vidi kroz vazduh i vodu; jer se toplom eteru odupire hladan eter. Kad bi, naime, dah (isparenje) u očima bio hladan, on bi se razišao čim bi se sastao s vazduhom koji mu je sličan. A sada... on oči naziva kapijom sunca. Isti su njegovi zaključci u vezi sa sluhom i ostalim čulima.

Čovjekova duša je podijeljena na tri dijela: razum, pamet i hrabrost. Pamet i hrabrost imaju i ostale životinje, ali razum ima samo čovjek. Sjedište duše se pruža od srca do mozga. Onaj dio što se nalazi u srcu jeste hrabrost, dok su djelovi smješteni u mozgu pamet i razum. Čula su kapljice koje dolaze od mozga. Razum je besmrtan, a sve ostalo je smrtno. Duše dobijaju hranu iz krvi, a duševne sposobnosti su strujanja vjetra, jer i one su, kao i duše, nevidljive, kao što je eter nevidljiv. Vene, arterije i tetive su veze duše; kad je ona snažna i zabavljena sama sobom, onda riječi i njena djela postaju njene veze. A izbačena iz svog sklopa, ona luta vazduhom kao tijelo. Hermes je čuvar duša, i zato ga zovu pratiocem i vratarom i Podzemnim Hermesom, jer on odvaja duše iz njihovih tijela, te s kopna i mora vodi ih na određeno mjesto. Čiste duše bivaju odvedene na najviše mjesto, a nečistim dušama nije dopušteno da se približe čistim dušama, ili jedne drugima, nego ih Erinije drže vezane neuništivim okovima. Vazduh je sav ispunjen dušama, koje zovemo demonima ili herojima. Ovi ljudima šalju snove i predskazanja bolesti i zdravlja, i ne samo ljudima, nego i ovcama i ostaloj stoci; na njih se odnose i očišćavanja i okajanja, kao i svako proricanje i predskazivanje i slično. Ali, najvažnija stvar u životu ljudi je da nagovore duše na dobro ili na zlo. Blaženi su oni ljudi koji imaju dobru dušu; a oni koji imaju lošu dušu nikad ne mogu biti spokojni.

Pravičnost ima snagu zakletve, i zbog toga Zevs ima nadimak »Horkios« (čuvar zakletve). Vrlina je harmonija, a to su i zdravlje i sve dobro i bog sam; zbog toga kažu da je sve sastavljeno po zakonima harmonije. Prijateljstvo je harmonična jednakost. Bogovima i herojima ne treba ukazivati iste počasti; bogovima uvijek, u tihom strahopoštovanju, u bijeloj haljini, poslije izvršenog očišćenja, a herojima tek od podne pa nadalje. Očišćenje se postiže okajanjem i kupanjem, zatim time da se čuvamo svakojakog prljanja (kaljanja), da se uzdržavamo od mesa uginulih životinja, da ne jedemo meso cipalja, crnoperki, jaja, i životinja koje se legu iz jaja, boba; zatim uzdržavanjem od svega što propisuju ljudi koji obavljaju mističke obrede u hramovima.

Mora se razlikovati filozofija samoga Pitagore od njezinog razvitka i izgradnje provedene kod njegovih sljedbenika (u Jamblihovom katalogu navodi se čak 218 imena pitagorejaca).To pokazuje da se značaj te filozofije očituje u mogućnostima njezinog usavršavanja, jer se ona nije mogla održati u svom prvobitnom obliku. Naime, u početku se ta f ilozofiija nije mnogo razlikovala od stare filozofije prirode (Milećana, odn. Jonjana): govori se o „dahu i praznom", koje nebo uvodi sebi iz neograničenog vremena.

Za nas glavnu stvar predstavlja pitagorejska filozofija, ne toliko filozofija samog Pitagore koliko pitagorejaca. Tako govore Aristotel i Sekstus; i iz upoređivanja onoga što se izdaje za pitagorejsko učenje odmah se jasno vide neka odstupanja i neke razlike. Za Platona se tvrdi da je kriv za njeno izopačenje — za unošenje pitagorejskog učenja u svoju filozofiju; ali moć pitagorejske filozofije ogleda se u njenom daljem usavršavanju, — ona se nije mogla održati onakva kakva je prvobitno bila.

Isto tako treba izdvojiti ono što očigledno pripada neoplatoničarima i neopitagorejcima; mi u tu svrhu imamo izvore koji su raniji od ovog perioda, — iscrpna izlaganja koja nalazimo kod Aristoteia i Sekstusa.

Pitagorejska filozofija čini prelaz sa realističke filozofije na intelektualfilozofiju. Jonci tvrde, suština, princip jeste nešto materijalno određeno. Najpreči potom zadatak je a) da se ono što je apsolutno ne shvati u prirodnoj formi, već u nekoj misaonoj odredbi; b) osim toga sada se moraju postaviti odredbe — dok ono što je prvo jeste nešto sasvim neodređeno. Obje te stvari uradila je pitagorejska filozofija.

1. Dakle, ono što je staro — jednostavni glavni stav pitagorejske filozofije glasi: ,,da je broj suština svih stvari i da organizacija univerzuma uopšte predstavlja u svojim odredbama jedan harmonični sistem brojeva i njihovih odnosa." Tim tvrđenjem se odjednom poništava sve ono što za predstavu važi kao bitno ili kao suštastveno (kao istinito), pa se čulno suštastvo iskorjenjuje i pretvara u suštastvo misli. Suština se izražava kao nečulna; i tako nešto heterogeno u odnosu prema čulnome, prema običnoj predstavi, uzdiže se na stupanj supstancije i pravog bića i kao takvo se izražava. Ali upravo je time postavljena nužnost kretanja mišljenja: u kome smislu treba uzeti ovaj stav, šta je broj; to jest ne samo što sam broj treba pretvoriti u pojam, već treba prikazati i kretanje njegovog jedinstva sa bićem. Jer neposredno jedan nije za nas broj; isto nam tako broj ne izgleda kao pojam. Smisao i dokaz je u tome da razumijemo kretanje same stvari; razumijevanje nije slučajno kretanje izvan stvari — nas radi.

Mada ovaj princip zaista ima za nas nečeg čudnog, ipak se u njemu skriva ovo: broj je nešto što nije čisto čulno; osim toga, on donosi sa sobom odmah odredbu, opšte razlike i suprotnosti. Toga su stari filozofi bili vrlo dobro svjesni. Aristotel navodi iz Platona da ,,je on naznačio da se matematički elemenat stvari nalazi izvan čisto čulnog elementa i izvan ideja, a između njih oboje. Od čulnoga je različan po tome što je (broj) „beskonačan" (nešto nečulno) ,,i nepokretan" (nepromenljiv). ,,Od ideja on se razlikuje time što sadrži mnoštvo, te zbog toga brojevi mogu biti među sobom slični i jednaki; ideja" (ono što je opšte, rod) „jeste svaka za sebe samo jedna," — broj, međutim, može se ponavljati. Broj, dakle, nije čulan, ali on takođe još nije misao.

U Pitagorinoj biografiji od Malhusa (Porfirijevo ime) to se još bliže označuje: „Pitagora je izlagao filozofiju na takav jedan način na koji bi mogao osloboditi misao njenih okova. Bez misli ne može se ništa istinito saznati ni znati. Misao čuje i vidi sve u samoj sebi; ono drugo (čulnost) je sakato i slijepo. Radi postizanja svoje svrhe Pitagora se služi onim što je matematičko, jer ono stoji na sredini između čulnoga i misli" (onoga što je opšte, natčulno) ,,kao forma pripremne vježbe za ono što je po sebi i za sebe." Osim toga Malhus navodi jedno mjesto iz jednog ranijeg biografa (Moderatusa): „Pošto pitagorejci nijesu bili u stanju da jasno izraze apsolutno biće pomoću misli, to su slučajno naišli na brojeve, na ono što je matematičko, jer se na taj način odredbe lako mogu označiti"; na primjer, jedinstvo, jednakost, princip kao ono što je jedno i isto — nejednakost kao dvojstvo. „Ovaj način nastave pomoću broja, pošto je to bila prva filozofija, napušten je, zbog zagonetke koja se u njemu nalazi. Potom su Platon, Speuzip, Aristotel, itd. putem lake primjene ukrali pitagorejcima plodove," — blagodareći jevtinoj odluci da mjesto broja postave misaone odredbe. Na ovim mjestima nalazi se savršena svijest o broju.

Brojevi su misaone odredbe

Zagonetnost odredbe pomoću broja jeste glavna stvar. Mi moramo razlikovati a) čistu misao, pojam kao pojam; b) potom realitet i prelaz u njega. Aritmetički brojevi, 1, 2, 3 itd. odgovaraju misaonim odredbama. Broj, međutim, jeste a) jedna misao koja ima jedan za elemenat i za princip. Jedan jeste jedna od kategorija kvalitativnoga bića, i to samostalnoga bića, onoga što je tako identično sa sobom da sve drugo isključuje iz sebe — što je određeno sobom, što je ravnodušno prema drugome; i ostale odredbe jesu samo spojevi iz jednoga, njegova ponavljanja, u kojima elemenat jednoga uvijek ostaje stalan i kao nešto nebitno. Broj je najmrtviji kontinuitet, bespojmovan, ravnodušan, bez suprotnosti. Mi neprekidno brojimo 1, 2 i svakome jedan dodajemo jedan — to je jedan sasvim spoljašnji, ravnodušni tok (i spajanje) koji je bez nužnosti — đe treba da bude prekinut — i bez odnosa. Tako broj nije neposredno pojam—ekstrem je misli, pojma u njegovoj najvećoj spoljašnjosti, u obliku kvantitativnoga, ravnodušne razlike. Jedan jeste jedna opšta misao, ali kao isključujuća misao koja otuđuje samu sebe; ono time sadrži odredbu spoljašnjosti opažanja, i utoliko ima u sebi (kao Kantovi šemati) ne samo princip misli već i princip materijalnosti — odredbu čulnoga. To je nešto stalno, samo sebi spoljašnje; tako su jedan i sve forme 2, 3 itd. spojene sa ovom unutrašnjom spoljašnjošću. To je početak misli, ali najgori način; to još nije misao, opšte za sebe. Da nešto ima formu pojma, ono mora neposredno na samom sebi, kao određeno da se odnosi na svoju suprotnost —jedan pojam, to jednostavno kretanje. Pozitivno, na primjer, i negativno neposredno se odnose svako od njih na svoju suprotnost. Tako se ne ponaša broj; on je određen, ali bez suprotnosti, ravnodušan je. Naprotiv, u misli, u pojmu, tu je jedinstvo, idealitet razlika — negacija samostalnoga tu je glavna odredba. Naprotiv u trojci, na primjer, uvijek su tri pojedinosti, od kojih je svaka samostalna; to je nešto manjkavo, zagonetno — tri tek treba da nagovještavaju jednu misao. Misao mora da se istakne; moguće je mnoštvo odnosa, koji međutim ostaju potpuno neodređeni, proizvoljni i slučajni.

Pitagorejci ipak nijesu shvatili brojeve na ovaj ravnodušni način, već kao pojam. „Pitagorejci su dokazali da princip mora biti nešto netjelesno." Ali oni su brojeve učinili prabićem ili apsolutnim pojmom. Kako su došli na tu misao bliže se objašnjava onim što o tome Aristotel kaže: „Oni su naime vjerovali da u brojevima vide mnogo više sličnosti sa onim što jeste i što se događa nego u vatri, vodi i zemlji; jer pravda je izvjesna osobina brojeva" naime nešto nematerijalno, nečulno, „isto tako duša, razum, neka druga je vrijeme itd. Pošto su osim toga u brojevima gledali osobine i odnose onoga što je harmonično — i pošto brojevi, to jest mjera, ,,jesu ono što je prvo u svima prirodnim stvarima : to su smatrali brojeve za elemente svega, a cijelo nebo za neku harmoniju i broj."

Pokazuje se potreba a) za jednom trajnom opštom idejom; b) za misaonom odredbom. Govoreći o idejama Aristotel kaže; „Po Heraklitu sve što je čulno protiče, dakle o njemu ne može biti neke nauke; otuda ideje. Sokrat je bio prvi koji je odredio ono što je opšte pomoću indukcije; pitagorejci su prije toga dodirnuli samo malo stvari čije su pojmove svodili na brojeve: na primjer, šta je vrijeme, ili pravo, ili brak." Mi moramo znati šta je potrebno da bismo raspoznali tragove ideje, i da bismo znali šta je napredak; na samoj sadržini ne može se raspoznati kakav značaj to može imati.

To je sasvim opšte gledište pitagorejske filozofije. Manjkavost ovoga principa za izražavanje misli već je istaknuta. Jedan jeste samo sasvim apstraktno samostalno biće, ono je spoljašnjost za samo sebe; ostali brojevi su sasvim spoljašnja mehanička spajanja ovih jedinica. Pošto je pak priroda pojma nešto unutrašnje, to su brojevi nešto najnepodesnije za izražavanje pojmovnih odredaba. Predrasuda je da bi brojevi i prostorne figuracije bili sposobni da izraze apsolutno biće.

Bliže gledište jeste značenje broja. Broj i mjera predstavljaju osnovnu odredbu. Da je broj kao takav suština stvari, to ne treba shvatiti tako kao da se u svemu nalaze broj i mjera. Kada kažemo da je sve određeno kvantitativno i kvalitativno, onda veličina i mjera jesu samo jedna osobina stvari, jedna njihova strana. Međutim, smisao u kome se oni ovđe uzimaju sastoji se u tome da je sam broj suština stvari; to jest nije forma, već supstancija.

Sada ćemo još da posmatramo odredbe, opšte značenje. Brojevi se pojavljuju u pitagorejskom sistemu dijelom kao misaone odredbe: naime, na prvom mjestu, uopšte kao misaona odredba jedinstva, suprotnosti i jedinstva tih dvaju momenata; dijelom su pitagorejci opšte idealne odredbe broja označili kao principe: ,,i kao apsolutne principe stvari saznali su" ne toliko neposredne brojeve u njihovoj aritmetičkoj odlici već naprotiv „principe broja", to jest njegove pojmovne razlike.

Prva odredba je jedinstvo uopšte, druga odredba je dvojstvo; vidimo kako se suprotnost pojavljuje. Stalo je do toga (ništa važnije od toga) da se beskonačna raznovrsnost formi i odredaba (konačnosti) svede na njihove opšte misli kao principe svake odredbe (na najprostije odredbe). To nijesu razlike kojima se stvari odlikuju jedne od drugih, već su to u sebi opšte suštinske razlike. Empirički predmeti razlikuju se svojim spoljašnjim oblikom, ovo parče hartije od nekog drugog, preliv od boje, ljudi se razlikuju po temperamentu, po individualitetu. Ali, ove odredbe kojima se oni razlikuju ne predstavljaju nikakve suštinske odredbe — doduše one su suštinske za njihovu određenu osobenost, ali ne po sebi i za sebe: ova cijela određena osobenost, mastionica, ovo parče hartije ne predstavlja nikakvu suštinsku egzistenciju; samo ono što je opšte jeste suštinsko, ono što se održava, što je supstancijalno. Prvo jeste opšta suprotnost, ostalo je dalje određivanje, preobličavanje, različno uobličavanje — čak samo neko zgušnjavanje same one suprotnosti. Na primjer, jedinstvo i mnoštvo, i jedinstvo njih dvoje jeste veličina; sama veličina stavljena je pod jedinstvo i mnoštvo — odredbe koje su poslije toga forma: ekstenzivna i intenzivna veličina. Jačina svjetlosti kao intenzitet osvjetljenja jeste ekstenzivna, ma kolika da je površina koja se još ima osvijetliti.

Pitagora je time započeo. Ove odredbe su najčešće brojevi; ali pitagorejci nijesu ostali pri tome, dali su im konkretnije odredbe koje poglavito pripadaju poznijima. Nužnost napredovanja, dokazivanje tu se ne može tražiti; nedostaje poimanje, razvijanje dvojstva iz jedinstva. Opšte odredbe se samo nalaze i utvrđuju na sasvim dogmatički način; tako su to suvoparne odredbe, bez procesa, nijesu dijalektične, odredbe koje miruju.

a. Pitagorejci tvrde, prvi prosti pojam jeste jedinstvo; ne aritmetičko 1, — kao apsolutno diskretno, isključujuće, negativno: već jedinstvo kao kontinuitet, pozitivitet — ne mnoštvo jednoga, jedinstvo je samo jedno. Ono je sasvim opšta suština. Oni dalje kažu: svaka stvar je jedna i „stvari su to jedan na osnovu učestvovanja u jednome"; i poslednja suština jedne stvari ili čisto posmatranje njenoga bića po sebi jeste jedan. To jest, prema svemu drugome ona nije po sebi već predstavlja odnos prema drugome; biti po sebi znači zapravo samo biti jednak sa samim sobom, ili to je sama jednakost sa samom sobom, nešto besformno. To je jedan značajan odnos. Jedan jeste suvoparno, apstraktno jedan; stvari su određene znatno više nego ono. Pa kakav je odnos u kome stoje jedno prema drugome: sasvim apstraktno jedan i konkretno biće stvari? Taj odnos opštih odredaba prema konkretnim egzistencijama pitagorejci su izrazili riječju „podražavanje". Ista teškoća na koju ovđe nailazimo nalazi se takođe kod Platonovih ideja. Ideja je rod, njoj nasuprot stoji ono što je konkretno; najpreča odredba je naravno odredba odnosa konkretnoga prema opštem, to je jedna važna stvar. Aristotel pripisuje izraz učešće Platonu koji je njime „zamijenio" pitagorejski „izraz podražavanje". Podražavanje je jedan slikovit, djetinjasti, neizrađeni izraz za taj odnos; učešće je na svaki način već određeniji izraz. Ali Aristotel s pravom tvrdi da su oba izraza nedovoljna: ni Platon nije tu dalje razvio, već je samo supstituisao jedan drugi naziv; ,,to je jedno prazno ćaskanje". Podražavanje i učestvovanje nijesu ništa više do druga imena za odnos; davati imena laka je stvar, drugo je pak nešto poimanje.

b. Ono što sada dolazi jeste suprotnost. Jedinstvo je identitet, opštost; zatim dolaze dvojstvo, razlika, posebno Ove odredbe važe u filozofiji još i danas. Pitagora ih je prvi učinio svjesnim. Pitagorejci nijesu mogli odmah u početku da zastanu pri tome da izraze 1, 2, 3 kao princip; sa njim su se morale povezati bliže kategorije, bliže misaone odredbe. Tako se kod dvojstva pojavljuje suprotnost. Kako se pak ovo jedinstvo ponaša prema mnoštvu, ili ova samojednakost prema različnosti, o tome su mogući razni obrti; i pitagorejci su se zaista o tome izražavali različito — o formama koje ova prva suprotnost uzima na se. Dva je neposredna suprotnost prema jedan. Aristotel navodi kako su pitagorejci shvatili ovu suprotnost između jedan i dva. Elementi broja jedinstvo i dvojstvo još nijesu brojevi. „Pitagorejci su tvrdili: elementi broja jesu parno i neparno", suprotnost više u aritmetičkoj formi — „neparno kao ograničeno" (ili kao princip ograničenja): „parno kao bezgranično", misli kao elementi neposrednih brojeva; „tako da samo jedan postaje iz njih oboje, a zatim iz njega postaje broj", pošto, na primjer, tri jeste triput jedan, a tri je takođe jedno. I to, jedan je tako princip da ono i samo još nije nikakav broj, to jest nikakvo mnoštvo. Sasvim je tako, jer za broj je potrebno a) jedinstvo i b) mnoštvo; c) u jednome su njih oboje jedno isto, dakle u jednome množina se nalazi samo u jednom negativnom smislu. „Jedan je" pri tom, „parno i neparno". Jer, vele oni: „Jedan dodato parnome proizvodi neparno", (2 + 1 = 3), dodato pak neparnome proizvodi parno (3 + 1 = 4); — ono ima svojstvo da proizvodi parno i zato mora i samo da je parno. Dakle, samo jedinstvo po sebi sadrži različite odredbe. Bezgranično (neodređeno) i granica (određeno) nijesu ništa drugo do suprotnost između jedinstva i jednoga; jedan jeste apsolutna diskretnost, to jest ono što je. čisto negativno — jedinstvo: jednakost sa samim sobom.

Ako razmatramo apsolutnu ideju na prvi način: suprotnost je neodređeno dvojstvo. Jedan kao takva još ne izražava dva kao takvo. Postoji samo jedna Dyas i učešćem u njoj postaju svi prebrojljivi brojevi. Sekstus to bliže definiše ovako: „Jedinstvo, zamišljeno prema njegovome identitetu sa sobom", po sebi) „jeste jedinica. Ako se ova jedinica pridoda samo sebi kao jedna od. nje različita" (apstraktna množina), „onda postaje neodređeno dvojstvo; jer nijedan od određenih ili inače ograničenih brojeva nije ovo dvojstvo, svi se pak saznaju na osnovu svoga učestvovanja u njemu, kao što je rečeno o monas. Postoje prema tome dva principa stvari", bogovi: „prva monada učešćem u kojoj svi brojevi — monade jesu monade; isto tako neodređena Dyas, čijim učešćem sva određena dvojstva jesu dvojstva". Jasno se vidi: a) dvojstvo isto tako kao momenat suštine, ili kao pojam jeste opšte; b) naprotiv, ako se taj pojam zamisli sa drugim odredbama, onda može ili jedinstvo ili dvojstvo da se zamisli kao forma i kao materija — i kod pitagorejaca se nalazi i jedno i drugo. a) Jedinstvo je ono što je jednako sa samim sobom, što je bez forme; dvojstvo pak jeste ono što je nejednako, u njega spada podvajanje ili forma. O Dyas — i oni tvrde da se učešćem u njoj sve određuje, ograničava; po tome dvojstvo je ono što je određeno, ograničeno, mnogo. Međutim, u drugim izlaganjima to se preobrće. Ako naprotiv shvatimo formu kao prostu — djelatnost je apsolutna forma — onda jedan jeste forma, ono što djela, što određuje, a dvojstvo kao mogućnost množine, ne kao postavljeno mnoštvo (na taj način kao prosta misao, nerazlikovano) jeste materija; i dvojstvo stupa na mjesto prvoga jedinstva. Za ovo Aristotel kaže da pripada Platonu. Aristotel pripisuje Platonu da je Dyas učinio onim što je neodređeno, a jedan onim što je određeno; pa ipak ovđe se ne zamišlja ono što mi podrazumijevamo pod granicom, već ono što ograničava. Jedan odmah dobija različita značenja: jedinstvo i subjektivnost. Princip subjektivnosti, individualnosti svakako je uzvišeniji nego ono što je neodređeno, beskonačno; ovo je naprotiv bez odredbe, apstraktno je — subjekat je ono što određuje, to jest forma. Prema tome Platon je navodno beskonačno, neodređeno učinio dvojstvom; otuda pitagorejci označuju Dyas kao neodređenu Dyas.

Deset suprotnosti

Dalja odredba ove suprotnosti u kojoj se pitagorejci razilaze među sobom označuje jedan nepotpuni početak kategorija; međutim, shvatanje suprotnosti kao jednog suštinskog momenta apsolutnoga vodi uopšte svoje porijeklo od pitagorejaca. Oni su rano, kao docnije Aristotel, postavili jednu tablu kategorija (usljed čega se Aristotelu zamjeralo da je od njih uzeo svoje misaone odredbe); ta njihova tabla kategorija predstavlja mješavinu suprotnosti predstave i pojma, bez dalje dedukcije ili sistema kretanja. Aristotel pripisuje te odredbe ili samom Pitagori ili takođe Alkmeonu, „koji je još doživio Pitagoru;" tako da je ,,ili on to uzeo od pitagorejaca ili oni od njega". Od tih suprotnosti navodi se deset njih (deset je kod pitagorejaca takođe značajan broj), na koje se mogu svesti sve stvari:

1. Granica i beskonačno.
2. Neparno i parno.
3. Jedinstvo i mnoštvo.
4. Desno i levo.
5. Muško i žensko
6. Ono što miruje i ono što se kreće.
7. Pravo i krivo
8. Svjetlost i mrak.
9. Dobro i zlo
10.Kvadrat i paralelogram.

To predstavlja pokušaj daljeg izgrađivanja ideje spekulativne filozofije u njoj samoj, to jest u pojmovima. Ali izgleda da taj pokušaj nije otišao dalje od toga a) pomiješanog izlaganja, b) prostog nabrajanja. Vrlo je važno da se prije svega izvrši skupljanje (kao što je uradio Aristotel) tih opštih misaonih odredaba. To je jedan grubi početak bliže odredbe suprotnosti; bez reda, bez dubine, slično indijskom nabrajanju principa i supstancija.

Dalji razvoj ovih odredaba nalazimo kod Sekstusa. Sekstus govori protiv jednog izlaganja koje pripada poznijim pitagorejcima. To je jedno vrlo dobro, savršenije izlaganje pitagorejskih odredaba koje više pripada misli. ,,Da pak ona dva principa o cjelini, jesu principi", — opšte odredbe treba da se svedu na onu prostu odredbu koja je izražena u brojevima (jedinstvo i dvojstvo), — ,,to pokazuju pitagorejci na razne načine." Ovo izlaganje teče ovako, — prvo sama stvar, prije refleksija o njoj.

Prvo. „Postoje tri razna načina posmatranja (osnovne odredbe) stvari: prvo s obzirom na razliku, drugo s obzirom na suprotnost, treće s obzirom na odnos." Već to označava jednu savršeniju refleksiju; ove tri forme bliže se objašnjavanju ovako. a) ,,Ono što se posmatra s obzirom na čistu razliku to se posmatra samo radi njega samog; to su subjekti od kojih se svaki odnosi na sebe: tako se posmatraju konj, biljka, zemlja, vazduh, voda, vatra. Ono se izdvaja, ne zamišlja se u odnosu prema drugome;" to je odredba identiteta, samostalnosti. b) „Prema suprotnosti jedno se određuje kao apsolutno suprotno drugome: na primjer, dobro i zlo, pravedno i nepravedno, sveto i nesveto, mirovanje i kretanje itd. c) U pogledu odnosa predmet, koji" kao samostalan svome protivstavljanju „jeste" u isto vrijeme „određen prema njegovom odnosu prema drugome" „kao što je desno i lijevo, gore i dolje, dvogubo i polovina. Jedno od njih shvata se samo na osnovu drugoga, — ja ne mogu sebi da predstavim lijevo a da u isto vrijeme ne zamislim i desno," — ali svako kao stavljeno za sebe.

„Razlika između odnosa i suprotnosti sastoji se u ovome: a) U suprotnosti postajanja jednoga jeste propadanje drugoga i obrnuto. Kada se kretanje odstrani nastaje mirovanje; kada nastane kretanje mirovanje prestaje. Ako se zdravlje oduzme onda nastaje bolest i obrnuto;" to jest ako se poništi nešto protivstavljeno kao protivstavljeno, — onda to znači stavljanje njegove suprotnosti. „Naprotiv ono dvoje u odnosu oboje postaju i prestaju u isto vrijeme. Ako je ukinuto desno, ukinuto je i lijevo;" ako postoji jedno onda postoji i drugo. Ono što je dvogubo jeste u isto vrijeme sa onim što čini njegovu polovinu; ,,ono što je dvogubo propada čim se razori njegova polovina." Ono što je ovđe poništeno je ne samo kao protivstavljeno, već i kao biće; ali biće je prosto, ono je ravnodušnost, elemenat. b) „Druga njihova razlika je u ovome: Ono što je u suprotnosti nema nikakve sredine; na primjer, između bolesti i zdravlja, života i smrti," zla i dobra „mirovanja i kretanja nema ničega trećeg. Naprotiv ono što se nalazi u odnosu ima neku sredinu: između većega i manjega naime sredina je ono što je jednako, između onoga što je suviše veliko i onoga što je suviše malo sredinu čini ono što zadovoljava (što je dovoljno)." Ono što je čisto suprotno prelazi preko nule ka suprotnome, neposredni ekstremi naprotiv postoje u nečem trećem; čisto suprotno ima svoj realitet u sredini, jedinstvu, — ali tada ne više kao suprotno. Ovo izlaganje označava opšte logičke odredbe koje su i sada od najvećeg značaja, kao što su to uvijek bile; to je skretanje pažnje na potpuno opšte odredbe, koje u svima predstavama, u svemu što jeste predstavljaju momente. Doduše, tu još nije razmatrana priroda tih suprotnosti, ali važno je da se one učine svjesnim.

Drugo. „Pošto pak ova tri načina posmatranja jesu rodovi, subjekti i dvostrana suprotnost: to iznad svakog od njih mora postojati neki rod koji je ono što je prvo, jer je rod nešto prije vrsti" on je ono što vlada, što je opšte. „Ako se ukine ono što je opšte, onda je ukinuta i vrsta, naprotiv — ako se ukine vrsta, rod se ne ukida; jer vrsta zavisi od roda ali ne i rod od vrste. a) Pitagorejci su postavili jedan" ,,kao najviši rod" kao ono što je najopštije, ili kao suštinu „onoga što se posmatra kao nešto što postoji po sebi i za sebe" (subjekata, različnosti). To zapravo nijesu ništa drugo do pojmovne odredbe preinačene u brojeve. b) ,,Ono što je u suprotnosti ima za rod," tvrde oni, „jednako i nejednako. Mirovanje je jednako, jer ono nije sposobno ni za kakvo povećanje ili smanjivanje; kretanje pak jeste nejednako. Ono što je takvo po prirodi jednako je samom sebi, — jedan vrh koji nije sposoban ni za kakvo povećavanje: ono što je njemu suprotno nejednako je; zdravlje je jednako, bolest nešto nejednako. c) Rod onoga što je u ravnodušnome odnosu jeste suvišak i nedostatak, više i manje;" — kvantitativna razlika, kao kvalitativna razlika.

Na trećem mjestu su dvije suprotnosti. ,,Ova tri roda, naime ono što je za sebe, ono što je u suprotnosti i ono što je u odnosu, moraju sada i sami da se podvedu pod" još prostije, više „rodove" (misaone odredbe). „Jednakost se svodi na odredbu jedinstva;" rod subjekata je to već sam od sebe. „Nejednakost pak sastoji se u suvišku i nedostatku, a obje ove odredbe padaju pod neodređenu Dyas;" one su neodređena suprotnost, suprotnost uopšte. Izgleda na prvi pogled da su to dva principa, jedinstvo i dvojstvo; suprotnost pak, mnoštvo jeste ono što je prosto, — čista djelatnost, ono što je negativno ili granica jeste prosta. Neodređena je Dyas: nestavljena suprotnost, čista djelatnost uopšte. „Dakle, iz svih tih odnosa proizlaze prvo jedinstvo i neodređeno dvojstvo." Pitagorejci su govorili, mi nalazimo da su to opšti oblici stvari. „Tek iz njih potiču brojno jedan i brojno dva; od prve monas potiče jedan, a od monas i od neodređene Dyas potiče dva: jer dvaput jedan jeste dva." Tako se ovđe 1, 2, 3 itd. stavljaju kao podređeni. „Tako određeni brojevi postaju na taj način što se monas neprekidno kreće, i što neodređena Dyas proizvodi dva." Ovaj prelaz kvalitativne suprotnosti u kvantitativnu nije jasan. „Otuda među ovim principima monas jeste djelatni princip," — forma, kao gore; ,,Dyas pak je pasivna materija. I kao što pretpostavljaju da iz njih postaju brojevi, tako pretpostavljaju da iz njih postaje sistem svijeta i ono što je u njemu." Upravo se u tome sastoji priroda ovih odredaba: što prelaze, što se kreću. To je jedna savršenija refleksija koja se sastoji u tome što se opšte misaone odredbe povezuju sa 1, 2, 3 i što se oni kao brojevi subordiniraju, a naprotiv opšti rod se čini onim što je prvo.

Treba primijetiti da ovi brojevi, predstavljeni ovako kao što smo viđeli, jesu čisti pojmovi: jedinstvo, dvojstvo i suprotnost jednoga kao granica, neodređeno dvojstvo; opšti pojmovi koji jesu suštinski samo na osnovu veze sa onim što je suprotno, ili u kojima se određenost nalazi kao ono što je suštinsko. Doduše, kod brojeva kao brojeva tri je samo tri; ali ono je tako stavljeno da je svejedno da li će se ostati kod te odredbe ili će se ići dalje. Jedinstvo i Dyas jesu i sami jedan; jer Dyas kao dvojstvo, mnoštvo jeste prosto. Mi vidimo: a) diferentnu ili kvalitativnu suprotnost, monas (hermafrodit) protivstavljenu u samu sebe i u dvojstvo, jedinstvo i čisto mnoštvo — apsolutna suprotnost, jedno koje uništava drugo i koje u isto vrijeme u toj suprotnosti posjeduje svoje suštastvo; i b) kvantitativnu (suprotnost) ravnodušnost postojećih (elemenata); c) individualno jedinstvo toga, subjekat, d) opšte jedinstvo njegovo. U kvantitativnu razliku pada mnoštvo ravnodušnih stvari ili bića koja postoje samostalno; njihova najčistija određenost ili određena suština jeste broj. Suštinska određenost anorganskih stvari jeste specifična težina; biljke, životinje imaju jednostavnu određenost na osnovu brojeva. Apsolutno prosta suština razlaže se na jedinstvo i mnoštvo, u diferentnu suprotnost koja postoji u isto vrijeme, ima biće, kao što je čista diferencija negativitet; i njeno vraćanje u samu sebe jeste isto tako negativno jedinstvo, individualni subjekat, i ono što je opšte ili pozitivno, i oboje su jedinstvo.

To je u stvari čista spekulativna ideja apsolutne suštine, to je ovo kretanje; kod Platona nema neke druge ideje. Tu se ono što je spekulativno pokazuje kao spekulativno. Onaj ko ne poznaje ono što je spekulativno ne smatra da je u označenju takvih prostih pojmova izražena apsolutna suština. Jedno, mnogo, jednako, nejednako, više, manje, jesu trivijalni, prazni, suvoparni momenti. Da su u njihovim odnosima obuhvaćeni apsolutna suština, obilje i organizacija prirodnog kao i duhovnog svijeta, to ne uviđa onaj ko se, naviknut na predstavljanje, nije vratio iz čulnih suštastava na misao — taj ne uviđa da je pomoću njih izražen bog u spekulativnome smislu, u tim svakodnevnim riječima da je izraženo ono što je najuzvišenije, u tim poznatim riječima koje leže na površini i da je otvoreno izraženo ono što je najdublje, ono što je najbogatije da je izraženo u siromaštvu tih apstraktnosti.

Prije svega u suprotnosti prema običnoj realnosti, uopšte pak rod, ono što je opšte svakog realiteta jeste upravo to razdvajanje konstrukcija, mnoštvo prostog suštastva, njegova suprotnost i njeno postojanje — kvantitativna razlika. Dakle, ta ideja ima realitet na samoj sebi; ona je suštinski, prost pojam realiteta — uzdizanje u misao, ali ne kao bjekstvo iz onoga što je realno, već izražavajući samo to realno u njegovom suštastvu. Mi ovđe nalazimo um koji izražava svoju suštinu; i apsolutni realitet jeste neposredno samo jedinstvo.

Prije svega u vezi sa ovim apsolutnim realitetom postoji teškoća koja je učinila da su se oni koji ne misle spekulativno jako razišli; pitanje je naime: u kakvom je odnosu taj apsolutni realitet prema običnoj realnosti? Sa tim se desilo nešto slično kao sa Platonovim idejama koje su sasvim bliske ovim brojevima ili štaviše čistim pojmovima? Naime, najpreče pitanje glasi: „Brojevi, đe se oni nalaze? Odvojeni prostorom postoje možda za sebe na nebu ideja? Oni nijesu neposredno same stvari; jer jedna stvar, jedna supstancija ipak je nešto drugo a ne neki broj — jedno tijelo nema nikakve sličnosti sa brojem."

a) Pitagorejci nijesu pod brojevima razumijevali nešto što se obično razumije pod praslikama, kao da bi ideje, zakoni i odnosi među stvarima postojali u nekom stvaralačkom razumu kao misli neke svijesti, kao ideje u božanskom razumu, odvojeno od stvari, kao što su misli jednog umjetnika odvojene od njegovog djela,

b) oni su pod brojevima još znatno manje podrazumijevali misli u našoj svijesti, pošto mi kao eksplikativne osnove za osobine stvari navodimo njima apsolutno suprotne, misli, dakle ništa subjektivno, što je takvo samo u našoj misli: već sigurno realnu supstanciju stvari koje postoje, tako da svaka stvar, prva na koju se naiđe, jeste u suštini samo to, samo je u tome njeno biće a) što je jedna, b) što na sebi ima Monas i Dyas, i njihovu suprotnost i vezu; takva je svaka stvar, i njeno biće sastoji se upravo u tome što je takva.

Aristotel izričito kaže „pitagorejcima je svojstveno tvrđenje da ograničeno i bezgranično i jedno nijesu različite prirode," iz kojih stvari proizilaze, postaju i u koje se vraćaju — oni naime nijesu njima pripisivali neki drugi realitet nego stvarima, ,,kao vatru itd.: već su takve stvari kao što su beskonačno i jedno smatrali za supstanciju samih stvari o kojima su ih predicirali; i da je broj suština svijeta."... „Oni ne odvajaju brojeve od stvari; već po njima oni važe za same stvari.... — „Broj je princip i materija stvari, a tako isto on predstavlja i njihove osobine i sile" — dakle misao kao supstancija ili ono nešto što se nalazi u suštini misli.

Ove apstraktne odredbe bile su potom konkretnije određene pomoću religijskih predstava (aritmetičkih teologumena), poglavito od strane poznijih filozofa, Jambliha, Porfira i Nikomaha, i to u njihovim spekulacijama o bogu. Oni su težili da naredbe narodne religije uzdignu time što su u njih unijeli takve misaone odredbe. Pod riječju Monas oni nijesu podazumijevali ništa drugo do boga. Oni Monas zovu bog, duh, hermafrodit (koji u sebi sadrži obje odredbe kako parno tako i neparno), takođe supstancija, i um, haos (jer je neodređena), tartarus, Jupiter, forma. Oni su isto tako Dyas nazivali takvim imenima: materija, potom princip nejednakoga, borba, ono što stvara, Izida itd.

c) Potom je naročito Trias bila jedan vrlo važan broj. Ona je broj u kome je Monas dospjela do svoga realiteta, do savršenstva. Monas ide naprijed preko Dyas i, povezana ponovo sa tim neodređenim mnoštvom u jedinstvo, ona je Trias. Jedinstvo i mnoštvo postoje na najgori način u Triasi kao spoljašnja povezanost. Ma kako da je to ovđe uzeto apstraktno, ipak je ono jedna vrlo važna odredba. Trias tada važi uopšte za prvo savršenstvo. Aristotel kaže o Triasi: „Tijelo nema nikakve druge veličine osim trojke" — (to jest dimenzije, kvalitativno nužne veličine, ono je određeno trima dimenzijama); — „otuda i pitagorejci tvrde da su trojstvo određeni svemir i svaka pojedinačnost" (imaju apsolutnu formu),. „Jer kraj, sredinu i početak ima broj cjeline; a taj broj je Trias." Sve podvoditi pod njega površno je, kao što sva šemati u novijoj filozofiji prirode. „Otuda i mi, uzimajući ovaj zakon (odredbu) iz prirode, primjenjujemo ga u bogosluženju," u oslovljavanjima boga; tako da mi vjerujemo da smo bogove oslovili pravilno tek kada ih u molitvi spomenemo triput — triput bog pomaže. ,,Za dva mi kažemo oba, a ne sva; tek za tri kažemo sva tri. Ono što je određeno brojem tri jeste cjelina". Tek je to totalitet. ,,Ono što je podijeljeno na trostruki način potpuno je podijeljeno, ponešto je podijeljeno samo na jedno (apstraktni identitet), „drago samo na dva" (samo suprotnost), ,,ovo pak podijeljeno je potpuno." Ili, ono što je savršeno jeste trojstvo: kontinuirana je, jednako sa samim sobom; ono što je nejednako djeljivo sadrži u sebi suprotnost; i njeno jedinstvo totalitet te razlike; — kao broj uopšte, ali u trojstvu je to stvarno. Trias je duboka forma.

Sada nam je shvatljivo što su hrišćani u ovome trojstvu tražili i našli svoje trojedinstvo. Njima se na površan način prebacivalo — čas, kao da je to trojedinstvo iznad uma, kao da je neka tajna, dakle čas je suviše uzvišeno, kao što su ga stari uzimali, čas suviše neukusno — da iz jednog ili iz drugog razloga ne žele da ga usklade sa umom. Ako se u tome trojedinstvu nalazi neki smisao, onda ga moramo razumjeti. Bilo bi zlo kada ne bi bilo nikakvog smisla u nečemu što je u toku dvije hiljade godina bilo za hrišćane najsvetija predstava: ako bi bila suviše sveta, da bude ponižena — ili bi bila već potpuno napuštena, tako da ne bi odgovaralo dobrom ponašanju ako bi neko htio da u njoj traži neki smisao. Takođe se može govoriti samo o pojmu ovoga trojstva, a ne o predstavama nekog oca, sina; prirodni odnosi ništa nas se ne tiču.

Šta pak ovo trojstvo jeste, o tome se Aristotel izrazio sasvim određeno; ono što je savršeno ili što ima realitet ono u trojstvu ima: početak, sredinu i kraj. Princip je ono što je prosto; sredina njegovo predrugojačavanje (Dyas, suprotnost); jedinstvo (duh), kraj: vraćanje njegove različnosti u ovo jedinstvo. Svaka stvar jeste a) biće, ono što je prosto; b) razlika, raznolikost; c) jedinstvo toga dvoga, jedinstvo u njenoj različnosti. Ako joj oduzmemo ovo trojstvo, onda je mi uništavamo; stvaramo iz nje zamišljenu stvar, apstrakciju.

d) Poslije trojke dolazi Tetras. Četiri je imalo kod pitagorejaca ovo visoko dostojanstvo zbog toga jer ono predstavlja Trias, ali na savršeniji način. Što se Tetras smatrala za ovo savršenstvo, to je uopšte površnost; četiri pri tom podsjeća na četiri elementa, hemijska elementa, na četiri strane svijeta (u prirodi četiri postoji, ono je u njoj korjenito); ono je i danas isto tako čuveno. Kao broj ono je savršenstvo Dyas-e, jedinstvo koje se vraća u sebe, produkcija Dyas-e, suprotnosti, koja se stepenuje, iz koje postaje jednakost sa samim sobom. Dvojstvo koje tako proizilazi da za odredbu ima jedino sebe samo, dvojstvo izjednačeno sa samim sobom (to jest pomnoženo samim sobom), stavljeno u jedinstvo sa samim sobom, jeste četvorstvo, kvadrat broja dva. U odnosu prema Trias, ono se tako sadrži u njoj. Trias je a) jedinstvo, b) različnost, i c) njihovo jedinstvo. Drugo, negativno, tačka, granica smatrani su samo za jedan momenat; ali njegov realitet jeste dva — razlika kao stavljena jeste dva, nešto dvostruko. Treće jeste jedinstvo Monas-e i dvaju razlika; ako to prebrojimo, onda već imamo četiri. Dakle, četiri se nalazi na trojstvu.

Tetras je bila određenije shvaćena kao Tetraktys, djelatno, djelotvorno četiri; i četiri je poslije toga postalo kod pitagorejaca najčuveniji broj. U fragmentu jedne pjesme od Empedokla, koji je prvobitno bio pitagorejac, pokazuje se kako je ta Tetraktys bila visoko cijenjena:

…Ako to činiš,
To će te odvesti na stazu božanske vrline;
Ja se kunem onim koji je našem duhu darovao Tetraktvs,
Koja u sebi ima izvor većne prirode i njene korjenje.

e) Odatle pitagorejci odmah prelaze na deset, drugu formu ove Tetras. Kao što je četiri savršeno tri, tako opet ovo četvorstvo, uzeto kao savršeno, kao razvijeno — svi njegovi momenti uzeti kao realne razlike, svaki momenat uzet kao jedan cijeli broj (inače je svaki momenat samo jedan) — jeste Dekas, realna Tetras. ,,Tetraktys se zove ono savršenstvo koje u sebi sadrži prva četiri broja; 1 + 2 + 3 + 4 = 10." Međutim, realitet u kome su uzete odredbe jeste ovđe samo spoljašnji, površni realitet broja, a nikakav pojam. U četvorci se nalaze samo četiri jedinice; to je jedna velika misao što se ona ne stavlja kao jedan. ,,Ta to jedan jeste kao broj opet najsavršeniji." Tetraktys je ideja, ne isto tako kao broj. „Kada smo dospjeli do deset, mi ga opet posmatramo kao jedinicu i počinjemo ispočetka. Tetraktys, kaže se, ima u sebi izvor i korjen vječite prirode, jer je ona logos univerzuma, onoga što je duhovno i onoga što je materijalno." Jedan pozniji filozof, Proklus, navodi iz jedne pitagorejske himne: „Božanstveni broj ide naprijed":

Dok iz jedne neoskrnavljene svetinje Monas-e
Dospe do božanstvene Tetras, koja majku svega
Rađa, koja je sve prihvatila, koja je stara granica svega,
Neotklonjiva, neumorna; njega zovu sveta Dekas

Dalji razvoj brojeva nedovoljan je. Ono što je nađeno o ostalim brojevima nije tako određeno, i u njima se pojam gubi. Do broja pet može u brojevima biti još neke misli, ali počev od šest sve su to isključivo proizvoljne odredbe.

2. Međutim, ovu prostu ideju i prosti realitet u njoj treba sad dalje razviti, da bi se došlo do složenijeg, razvijenijeg realiteta. Kako su pri tome pitagorejci postupali da bi prešli od apstraktno logičkih odredaba na forme koje znače konkretnu primjenu brojeva? One odredbe konkretnih predmeta pomoću brojeva koje su izvršili pitagorejci imaju u prostornome i muzikalnome još neku bližu vezu; međutim, u konkretnim predmetima prirode i duha one se pretvaraju u nešto čisto formalno i prazno.

a. Kako su pitagorejci ,,iz brojeva konstruisali organizam svijeta," o tome Sekstus daje jedan primjer na prostornim odnosima, i ovđe se svakako može izići na kraj sa tim idealnim principima. Tada se tu lako nalaze apstraktne odredbe prostora; i brojevi su u stvari savršene odredbe prostora. Ako se naime kod prostora počne sa tačkom, tom prvom negacijom prostora: onda „tačka odgovara jedinici; ona je nešto nedjeljivo i princip linija, kao što je jedinica princip brojeva. Pošto se tačka ponaša kao Monas, to linija izražava Dyas; jer i jedna i druga shvataju se pomoću prelaza — linija je čista veza dvaju tačaka, i nema širine. Površina postaje iz trojstva. Čvrsta figura, međutim, to jest tijelo pripada četvorstvu i u nju su postavljene tri dimenzije. Drugi tvrde da se tijelo sastoji iz jedne tačke (to jest da je njegova suština jedna tačka); ,,jer tačka koja se kreće proizvodi liniju, linija koja se kreće proizvodi površinu, ova pak površina proizvodi tijelo. Ovi drugi razlikuju se od onih prvih u ovome: što oni pretpostavljaju da brojevi prvo postaju iz Monas-e i neodređene Dyas-e, a potom da iz brojeva postaju tačke i linije i ravni i materijalne figure; ovi drugi pak iz jedne tačke izgrađuju sve ostalo." Za jedne razlika je postavljena suprotnost, postavljena forma kao dvojstvo; drugi imaju formu kao djelatnost. „Tako, dakle, ono što je materijalno obrazuje se pod rukovođenjem brojeva, a iz brojeva postaju određena tijela, voda, vazduh, vatra i uopšte cjelokupni univerzum o kome oni tvrde da je izrađen prema harmoniji, — jednoj harmoniji koja se opet sastoji jedino iz brojnih odnosa koji konstituišu različite skladnosti apsolutne harmonije".

O tome treba primijetiti da napredovanje od tačke do stvarnog prostora (realnog, jer linije, površine jesu samo momenti, apstrakcije) ima ujedno značenje ispunjenja prostora. Jer jedan jeste suština, supstancija, materija; to je razlika samo između prostora i ispunjenog prostora. I konstrukcija se prosto nastavlja; to je kretanje ili odnos. Pojam linije je čist odnos tačke; tačka je čisto jedan, — jedan kao čista djelatnost, čist odnos: linija. Isto tako površina: odnos linije, množenje sebe samom sobom, proizvođenje, djelatnost, kontinuitet, opštost; i tako isto tjelesni prostor. To je više razvijeno u formi zbivanja: u kretanju ili spoljašnjoj konstrukciji. Ali još ide dobro; naprotiv prelaz od ispunjenja prostora uopšte na određenu njegovu ispunjenost: vodu, zemlju itd., — to je nešto drugo i teže je. Ili taj prelaz pitagorejci nisu štaviše ni izveli, već čak kod njih univerzum ima ovu spekulativnu prostu formu: da bude predstavljen kao jedan sistem odnosa među brojevima. Ali, ono što je fizičko time još nije određeno.

b. Druga primjena brojne odredbe ili njeno pokazivanje kao onoga što je suštinsko jesu muzički odnosi, — ono pri čemu poglavito broj sačinjava ono što određuje. Tu se razlike pokazuju kao različni odnosi brojeva; i to je jedini način na koji se može odrediti ono što je muzičko. Odnos tonova jednih prema drugima počiva na kvantitativnim razlikama koje su u stanju da obrazuju harmoniju, dok naprotiv druge takve razlike sačinjavaju disharmonije. Otuda su pitagorejci obrađivali muziku kao nešto psihološko, pedagoško. Pitagora je bio prvi filozof koji je došao do saznanja da muzički odnosi, te razlike koje se mogu čuti, jesu takve da se mogu odrediti matematički, — da naše slušanje skladnosti i disonantnosti jeste jedno matematičko upoređivanje. Subjektivno, u čujenju prosto osjećanje, koje se, međutim, po sebi sastoji u odnosu, Pitagora je pripisao razumu i jednom stalnom odredbom osvojio ga za nj. Njemu se pripisuje pronalazak osnovnih tonova harmonije koji se zasnivaju na najprostijim odnosima brojeva. Priča se da je Pitagora, prolazeći pored radionice nekoga kovača, obratio pažnju na udarce koji su bili naročito skladni. Potom je, veli se, čekiće koji su proizvodili izvjesnu skladnost uporedio s obzirom na njihovu težinu, pa je na osnovu toga njihovog odnosa matematički odredio odnos među tonovima; i naposlijetku je od toga činio primjenu i na strunama je izvršio opit. I njemu su se pokazali prije svega odnosi: dijapazon, dijatenta i dijatesaron. Poznato je da ton jedne strune (ili, što je isto, vazdušnog stuba u jednoj cijevi kod duvačkih instrumenata) zavisi: od njene dužine, debljine i stupnja njene zategnutosti. Ako imamo dvije strune jednake i po debljini i po dužini: onda razlika njihove zategnutosti proizvodi razliku njihovih tonova. Tako ćemo uporediti samo njihovu zategnutost; a tu zategnutost možemo izmjeriti pomoću jednog tega koji se objesi za nju i kojim se ona zategne. Pitagora je utvrdio da se dobija muzička skladnost oktave kada se jedna struna zategne tegom od dvanaest funti, a druga tegom od šest funti; odnos 8:12 ili 2:3 daje skladnost kvinte; odnos 9:12 ili 3:4 daje kvartu. Visina i dubina tona zavise od razlike broja treptaja za jednaka vremena; taj broj stoji u odnosu prema tegu, kada su debljina i dužina jednake. U onom prvom odnosu jače zategnuta struna proizvodi dvaput toliko treptaja koliko ona druga; u drugom tri treptaja, dok druga proizvodi dva itd. Ovđe je broj zaista ono što određuje razliku. Ton je samo jedan potres, jedno kretanje. Doduše, postoje takođe kvalitativne razlike, — na primjer između tonova struna od metala i struna od crijeva, između ljudskog glasa i duvačkih instrumenata; ali pravi muzički odnos tonova jednog instrumenta jednih prema drugima — ono na čemu se zasniva harmonija — jeste odnos brojeva. Ton nije ništa drugo do treperenje jednog tijela, — jedna odredba prostorom i vremenom; tu za razliku ne može postojati nikakva odredba sem odredbe broja, — množina treptaja u jednom vremenu. Niđe jedna odredba pomoću brojeva nije više na svome mjestu nego ovđe.

c. Osim toga, pitagorejci su pomoću brojeva konstruisali nebeska tijela vidljivog univerzuma. Ako treba dalje da se pređe na ono što je konkretno, odmah se jasno pokazuje skučenost, apstraktnost iz odredbe brojeva. Aristotel kaže:* „Pošto su definisali brojeve kao principe cijele prirode: oni su onda podveli podbrojeve i njihove odnose sve odredbe i djelove neba i cjelokupne prirode. I kada se nešto nije potpuno slagalo, onda su oni težili da taj nedostatak upotpune" na neki drugi način, ,,da bi proizveli neku podudarnost. Na primjer, pošto je Dekas njima izgledala kao ono što je savršeno i da treba da obuhvata cijelu prirodu: to su oni tvrdili da je i onih sfera koje se kreću na nebu deset na broju; ali pošto se od njih mogu viđeti samo devet, oni su izmislili desetu, protiv-zemlju". Ovih devet su: tada poznatih pet (sedam) planeta, 1) Merkur, 2) Venera, 3) Mars, 4) Jupiter, 5) Saturn, — 6) Sunce, 7) Mjesec, 8) Zemlja, i 9) Mliječna putanja (nekretnice). Deseta dakle sfera jeste protiv-zemlja, o kojoj se ne može odlučiti da li su je oni zamišljali kao suprotnu Zemljinu stranu ili kao neku sasvim drugu zemlju-planetu.

O bližoj fizičkoj odredbi ovih sfera Aristotel navodi ovo: „Pitagorejci su postavili vatru u sredinu, a zemlju kao jednu zvijezdu koja se kreće u krugu oko toga centralnog tijela;" taj krug je onda jedna sfera i najsavršenija je od svih figura, shodno Dekas-i, — kao okruglom broju. ,,I nasuprot ovoj zemlji oni stavljaju jednu drugu zemlju." To odgovara našim predstavama. U tome se nalazi izvjesna sličnost sa našim Sunčevim sistemom. Ali pod onom vatrom oni nijesu zamišljali Sunce. ,,Oni se", dakle, ,,pri tom ne pridržavaju", veli Aristotel, „čulnog privida, već razloga;" kao što i mi zaključujemo na osnovu razloga suprotno čulnoj pojavi. To obično još i do nas dospijeva kao prvi primjer za to da su stvari po sebi drukčije nego što izgledaju. ,,Ovu vatru koja se nalazi u sredini oni su zvali Zevsova straža." . . . „Ovih deset sfera proizvode izvjestan šum, kao sve što se kreće; ali svaka proizvodi naročito zvučanje, shodno različnosti svoje veličine i brzine. Ova brzina zavisi od različitih odstojanja koja stoje jedna prema drugima u harmoničnom odnosu, shodno muzičkim intervalima; time postaje potom neki harmonični glas (muzika) sfera (sveta) koje se kreću," — neki harmonični koral svijeta.

Mi moramo priznati veličanstvenost ove ideje — jedne ideje koja je nužna. Naime, sistem nebeskih sfera je jedan sistem u kojem je sve određeno u odnosima brojeva koji među sobom posjeduju nužnost i koji se mogu razumjeti kao nužnost, — i jedan sistem odnosa koji mora sačinjavati bazu i suštinu isto tako u onome što se može čuti, u muzici. Tu je shvaćena misao jednog sistema zgrade svijeta — Sunčevog sistema; samo je to za nas razumno, — ostale zvijezde međutim nemaju nikakvog značaja. Da pak te sfere pjevaju, da ta kretanja proizvode tonove, to nam može izgledati da je razumu tako blisko kao i mirovanje Sunca i kretanje Zemlje, — protivno iskazu čula; mi te tonove ne čujemo, ali mi ne vidimo ni ono kretanje zemlje, odnosno mirovanje Sunca. I lako je — neposredan je prigovor — pogrešno uobražavati da u tim prostorima vlada neko opšte ćutanje, jer od toga korala mi ništa ne čujemo; ali znatno je teže navesti uzrok koji čini da mi tu muziku ne čujemo. Oni kažu: ,,Mi je ne čujemo zato jer mi sami u njoj živimo," jer ona pripada našoj supstanciji, identična je sa nama, „nama nasuprot ne istupa nešto drugo;" kao što se mi potpuno nalazimo u tome kretanju. Ovo kretanje zato se ne pretvara u ton, jer se nebeska tijela ne ponašaju jedna prema drugima kao tijela, jer se čisti prostor i čisto vrijeme (momenti kretanja) uzdižu do naročitog, udarom neizazvanog glasa tek u oduhovljenom tijelu, i kretanje dospijeva do ove utvrđene, osobene individualnosti tek u pravoj životinji; za ton je međutim potreban spoljašnji dodir tijela, njegov udar (trenje), — isto tako neka trenutna individualnost, uništenje osobenosti, vlastite individualnosti odjekuje kao elastičnost: nebeska tijela međutim slobodna su jedna od drugih, — njihovo je kretanje opšte, neindividualno, slobodno.

d. Pitagorejci su primjenjivali svoj princip takođe na dušu; i tako su duhovnost definisali kao broj. Aristotel osim toga priča ,,da su oni zamišljali da je duša: trunke prašine vidljive na Suncu; drugi: ono što njih pokreće. Oni su došli na tu misao, jer se one stalno kreću, čak i kada je potpuna tišina (bezvjetrica);" i otuda one moraju imati vlastito kretanje. To ne može mnogo značiti; ali iz toga se ipak vidi da su oni ,,u duši" tražili „odredbu samokretanja". Bližu primjenu pojmova brojeva na dušu oni su vršili ovako: „Drugo jedno predstavljanje je sljedeće. Razum, misaoje jedan," za sebe, kao ono što je jednako sa samim sobom; „saznanje ili nauka je dvojstvo, jer ono se odnosi jedino" ,,na jedan. Broj pak površine je predstava, mnijenje" (tri); „čulni osjećaj je broj tjelesnoga" (četiri), — potencije, u današnje vrijeme. „Sve se stvari cijene ili razumom ili naukom ili mnijenjem ili osjećanjem." U ovim odredbama, koje se ipak moraju pripisati poznijim pitagorejcima, može se zaista naći nešto prikladno, jer misao je čista opštost, saznanje već ima više posla sa drugim (znanje već ide dalje, ono daje sebi neku odredbu, neku sadržinu), osjećanje je prema svojoj određenosti najrazvijenije. „Pošto pak duša u isto vrijeme pokreće samu sebe: to je ona broj koji pokreće sam sebe." Mi ne nalazimo da je to iskazano ma u kojoj vezi sa Monas.

To je jedan prost odnos prema brojevnim odredbama. Aristotel navodi jedan zapleteniji odnos od Timeusa (u Platonovom Timeusu ta predstava izgleda izrađenija): „Duša se pokreće sama od sebe, i zbog toga pokreće i tijelo, jer je ona sa njim tijesno povezana" . „Ona se sastoji iz elemenata" , ,,i podijeljena je prema harmoničnim brojevima, da bi imala osjećanje i neku harmoniju koja se nalazi neposredno u njoj. On osim toga tvrdi: ,,I da bi cjelina imala skladne nagone" (pokreter, smjernice): ,,to je on" (Timeus) „povio pravost" ( liniju harmonije) ,,u jedan krug, pa je cijeli krug predvojio na dva kruga, koji su dvostruko" (na dvama tačkama,) „povezani; i jedan od tih krugova" najzad ,,je opet podijelio na sedam krugova, da bi i pokreti duše bili onakvi kakva su kretanja neba." Na žalost, Aristotel nije bliže naveo u čemu je smisao ovih predstava. Ove predstave sadrže duboku svijest o harmoniji cjeline. Ali to su forme koje ostaju za se mračne, jer su nezgrapne i nepodesne; u svakom slučaju one izražavaju duboko shvatanje i nasilan obrt, da bi se u razlikovanju i razdvajanju ponovo utvrdilo i predstavilo ujedinjenje, — jednu borbu sa materijalom predstavljanja, kao u mitskim formama i iskrivljavanjima. Gipkost misli nema ništa sem same misli. Značajno je što su dušu shvatili kao jedan sistem koji predstavlja kopiju sistema neba. U Platonovim brojevima nalazi se ista predstava o tome kako je niz odnosa savijen u jedan krug itd. Platon takođe navodi bliže odnose brojeva (ali ni on ne navodi njihovo značenje); sve do današnjeg dana nije se iz toga moglo izvesti ništa pametno. Takav jedan raspored brojeva laka je stvar; ali je teško da se sa razboritošću pokaže njihovo značenje, i to će zauvijek ostati nešto proizvoljno. ,,On nije dobro rekao da je duša neka veličina. Jer razum je jedan i identičan kao mišljenje, a. mišljenje predstavlja misli."

Značajna je još jedna odredba pitagorejaca s obzirom na dušu. To je seoba duše. Ciceron veli: „Ferecides, Pitagorin učitelj, prvi je tvrdio da su ljudske duše besmrtne." Učenje o seljenju duše nalazi se takođe u dalekoj Indiji, i nema sumnje Pitagora je to učenje uzeo od Egipćana; i Herodot to tvrdi izrično. Pošto je ispričao mit Egipćana u pogledu podzemnog svijeta on dodaje: „Egipćani su bili prvi koji su tvrdili da je čovjekova duša besmrtna i da," poslije smrti, ,,kada tijelo propadne, prelazi u neko drugo živo biće. I kada je ona „prošla kroz sve suvozemne životinje, morske životinje i ptice" (totalitet metempsihoze): „onda u tom slučaju ponovo zauzima tijelo nekog čovjeka; u toku 3000 godina završava se takav jedan period. Ove predstave nalaze se i među Helenima. Ima nekih koji su se služili tim učenjem ranije ili docnije, pa su o njemu govorili kao da ono pripada njima. Ja njihova imena zaista znam, ali neću da ih napišem." On time neosporno misli na Pitagoru i njegove učenike.

3. Što se pak tiče Pitagorine praktične filozofije koja je sa gledišta ovih primjedbi vrlo shvatljiva: nama je poznato malo filozofskih ideja koje se odnose na nju. Aristotel veli o Pitagori da je ,,on prvi pokušao da govori o vrlini, ali ne na pravi način; jer, pošto je vrline sveo na brojeve, to nije bio u stanju da postavi neku vlastitu teoriju o njima." Pitagorejci su pretpostavili da postoji takođe deset vrlina, kao što postoji deset nebeskih sfera. Između ostaloga oni opisuju pravdu kao „broj pomnožen samim sobom" , — kao ono što je na jednak način jednako sa sobom. Tako je pravda bila jedna odredba broja: jedan paran broj koji, ponmožen samim sobom, uvijek ostaje paran (jednak). Pravda je, svakako, ono što ostaje jednako sa samim sobom, — to je jedna sasvim apstraktna odredba koja je podesna i za mnoge druge stvari; ali ova konkretnost nije iscrpljena takvom apstraktnom odredbom.

Tako su oni brojevima određivali ono što je fizičko, moralno; ali ovđe sve postaje neodređeno i površno, pojam se gubi.

Mi pod imenom zlatne riječi posjedujemo jedan niz heksametara koji predstavljaju niz moralnih izreka, a koji se s pravom pripisuju poznijim pitagorejcima. Oni nemaju nikakvog značaja, ta opšta, poznata moralna načela; ali ipak izgleda da su stari. Oni počinju time što nalažu da „besmrtne bogove, onakve kakvi se oni prema zakonu nalaze pred nama, treba poštovati;" i: „Poštuj zakletvu, a potom slavne heroje," jedna suprotnost besmrtnim bogovima iz narodnog vjerovanja; gornji i „donji" obuhvataju se u zakletvu. Inače se nastavlja nalozima kao „Roditelje i krvne srodnike treba poštovati" itd. To su moralne pouke u kojima je na jednostavan dostojanstven način izraženo ono što je moralno, suštinsko; ali takve stvari ne zaslužuju da se smatraju za filozofske, mada su važne u pogledu razvoja obrazovanosti.

Važniji je prelaz forme moralnosti u moralnost u njenoj egzistenciji. Kao što su u Talesovo doba poglavito zakonodavci i osnivači država imali u isto doba fizičku filozofiju: tako vidimo da kod Pitagore isto tako postoji praktična filozofija kao pripremanje nekog moralnog života. Tamo se spekulativna ideja, apsolutna suština, nalazi po svome realitetu u jednom određenom čulnom suštastvu; i tako isto moralan život postoji kao ono što je opšte, kao stvarni duh jednog naroda, u obliku njegovih zakona i njegove vladavine, — moralnost je dakle isto tako utonula u stvarnost. U Pitagori, međutim, mi vidimo da se u spekulaciji realitet apsolutne suštine uzdigao iz čulne realnosti i čak da je izražen kao suštastvo misli, — ipak još ne potpuno; tako isto da je moralno suštastvo izdignuto iz stvarnosti, — to je zaista jedno moralno uređenje cijele stvarnosti; ali ne kao život jednog naroda, već jednog društva.

Mi uopšte sve do najnovijih vremena nećemo viđeti da praktična filozofija postaje spekulativna. Pitagorejski savez je proizvoljna egzistencija, proizvoljno podizanje, kao svještenička ustanova, on nije dio neke ustavnosti, sankcionisan, priznat u cijeloj zajednici. Pitagora se sa svoje strane, kao učitelj izolovao, kao što to čine naučnici. Takvi nalozi, kao što su Deset zapovijesti, kao što su izreke grčkih mudraca, kao što su Pitagorine izreke u njegovim Zlatnim riječima i druge izreke koje se nazivaju njegovim simbolima, ne mogu se smatrati za spekulativnu filozofiju ili za pravu filozofiju; isto tako kao, s druge strane, ni fizički pojmovi i saznanja veze između uzroka i posljedica, i tome slično. Isto tako se ni opšta životna pravila ne mogu smatrati za nešto spekulativno; u njima se ne sadrži ono što je heterogeno u njegovoj apsolutnoj suprotnosti, različnost, niti je izraženo u njegovome jedinstvu. Ono što je čisto spekulativno nije opet neka veza koja se prosto nalazi u svijesti, i koja je po sebi i za sebe protivstavljena predmetu, niti se nalazi u prirodi kao po sebi i za sebe protivstavljena svijesti, — ovo su fizičke nauke, ono je praktično-moralno znanje; već je ono: unutar elementa svijesti jedno djelanje svijesti usmjereno protiv nečeg drugog, ali budući već jedinstvo ono je prisutno kao supstancija, — nije forma ravnodušna, samostalne raznolikosti koja bi bila povezana. Moralna svijest je suštinski u svijesti ukoliko je svijest, — ukoliko je protivstavljena prirodi, biću; ali u okviru svijesti ona kao svijest ima isto tako svoj realitet ili svoje biće. Narod, opšta svijest, duh jednog naroda je supstancija, čija akcidencija jeste pojedinačna svijest; — ali ova pojedinačna svijest je isto tako po sebi i za sebe. Spekulativno se sastoji u tome što suština pojedinačne svijesti jeste duh naroda, čisto opšti zakon apsolutno individualna svijest, — a duh naroda ima svoju suštinu u svijesti kao takvoj; to su dvije heterogenosti, dva različita bića koja se stavljaju kao jedno isto. Međutim, obje ove strane ne pokazuju nam se u formi suprotnosti, kao svijest i priroda, jer su obje već u sferi svijesti obuhvaćene za nas. Tek se u moralu nalazi zapravo ovaj pojam apsolutne pojedinačnosti svijesti, i čini sve za sebe.

Ali da je Pitagori u suštini lebđelo pred duhom to da je supstancija moralnosti nešto opšte, — o tome vidimo jedan primjer u tome što ,,je jedan pitagorejac na pitanje jednog roditelja kakvo vaspitanje treba da dade svome sinu odgovorio": „Kada bude građanin jedne države kojom se dobro upravlja." To je jedan važan, tačan odgovor. Individuum se obrazuje u porodici, a poslije toga u njegovoj otadžbini, — pod uticajem njenog stanja koje počiva na istinskim zakonima. Tome velikome principu, po kome treba živjeti u duhu svoga naroda, podređene su sve ostale okolnosti. Danas se naprotiv smatra da vaspitanje treba da je nezavisno od duha vremena. U dobro uređenoj državi nije moguć neki izdvojeni savez. Čovjek se u svome obrazovanju podešava prema državi; država je najviša sila. Čovjek nije u stanju da se nje oslobodi; čak i kada želi da se izdvoji, on nesvjesno stoji pod tim što je opšte.

Upravo u tome smislu spekulativnost Pitagorine praktične filozofije jeste to što je trebalo da etička ideja zadobije realitet kao taj savez. Kao što priroda prelazi u pojam, pa se uzdiže u smisao: tako prelazi misao kao misao svjesne stvarnosti u realitet, — da postoji kao duh jedne zajednice, a pojedinačna svijest, kao svijest koja nije realna, da dobije svoj realitet u jednome savezu; tako da njeno rašćenje ili njena hrana, njeno samoodržanje jeste upravo to da postoji u takvoj supstanciji i da se prema njoj ponaša tako da u njoj postane opštom samosviješću.

Mi vidimo kako u Talesovo doba moralnost postaje opšta državna ustavnost, kao što je njegov teorijski princip isto tako jedan opšti stvaran princip; kod Pitagore vidimo da se teorijski princip djelimice uzdigao iz stvarnosti u misao, - broj je nešto na sredini: isto tako da se moralnost izuzima iz opšte svjesne stvarnosti i da se pretvara u jedan savez, jedno društvo, — sredina između opšte stvarne moralnosti i toga da pojedinac ima kao pojedinac da se stara za svoju moralnost (moralitet) i da je kao opšti duh nju izbjegao. Kada budemo viđeli da se praktična filozofija ponovo pojavljuje, uviđećemo da je takva. Ovim se možemo zadovoljiti, da bismo sebi stvorili predstavu o pitagorejskom sistemu. Ipak hoću još ukratko da navedem glavne momente iz kritike koju Aristotel daje o pitagorejskoj formi brojeva. Aristotel s pravom veli: „Ako se uzmu za osnovu samo (broj ili) „granica i bezgranično, parno i neparno: onda oni time ne kazuju kako postaje kretanje i kako su, bez kretanja i promjene, mogući postajanje i propadanje, illi stanja i djelatnosti nebeskih tijela." Ovaj nedostatak je značajani. Brojevi 1, 2, 3 jesu mrtve suvoparne forme; ali život, kretanje jeste jedna druga odredba koje u njih nema. Na taj način to je jedan sasvim apstraktan i skučeni princip. Na drugom mjestu, Aristotel kaže: „Na osnovu brojeva nijesu shvatljive ostale odredbe tijela, težina i lakoća," ili odredbe kao sasvim različni pojmovi, — ono što je konkretno. Na ovaj način ne može se izvršiti prelaz od jednog broja na konkretnu odredbu. „Oni tvrde da ne postoji nikakav broj izvan broja nebeskih sfera!'" dakle, na primjer, jedna nebeska sfera i potom opet neka vrlina, moralna osobina ili neka prirodna pojava na zemlji određene su kao jedan i isti broj. Na svakoj stvari ili osobini može da se pokaže svaki od prvih brojeva; ona ima te momente na sebi. Ali ukoliko broj treba da izrazi neku bližu odredbu, onda ova sasvim apstraktna kvantitativna razlika postaje sasvim formalna; kao kada je biljka broj pet zato što ima pet prašnika. To je isto tako površno kao što su površne odredbe pomoću materijala, kiseonika itd., ili pomoću strana svijeta; jedan formalizam sličan onome kao što se sada hoće na sve da primijene tabele, šemati elektriciteta, magnetizma, galvanizma, kompresije i ekspanzije, muškoga i ženskoga, — jedna sasvim štura određenost onđe đe treba da je riječ o onome što je realno.

Pitagori i njegovim učenicima pripisuju se mnoge naučne misli i pronalasci. Najčuvenija jeste Pitagorina teorema; to je u stvari glavni stav u geometriji, on se ne može smatrati kao ma koji drugi stav.

Ostale predstave koje se slučajno i bez veze navode o pitagorejcima nemaju filozofskog značaja (ništa nije ravnodušnije od pitanja kakva su mnijenja ljudi imali), i mogu se spomenuti samo u obliku pričanja. Tako se, na primjer, priča da su „pitagorejci pretpostavljali neki prazan prostor koji nebo udiše, i neki prazan prostor koji odvaja prirode jednu od druge, i postavlja među između onoga što je kontinuirano i onoga što je diskretno; da se taj prostor nalazi prije svega u brojevima i da odvaja njihovu prirodu."

Uticaj na Platona

Pitagorovci nijesu zanimljivi samo zbog muzičkih i matematičkih istraživanja; niti su zanimljivi samo zbog toga što su predstavljali religiozno udruženje; niti samo zbog toga što su kroz svoje učenje o seobi duša i svoju matematičku metafiziku — bar u onoj mjeri u kojoj nijesu »materijalizovali« brojeve — težili ka tome da se otrgnu od de facto materijalizma miletskih kosmologa. Oni su zanimljivi i zbog toga što su uticali na Platona, koji je, bez sumnje, bio pod uticajem njihovog shvatanja duše i njene sudbine (on je vjerovatno od njih pozajmio doktrinu o trostrukoj prirodi duše). Pitagorovci su sigurno bili impresionirani važnošću duše i njenim pravilnim njegovanjem, a to je bilo jedno od najomiljenijih Platonovih ubjeđenja kojeg se on pridržavao čitavog svog života. Platon je pretrpio jak uticaj matematičkih spekulacija pitagorovaca — bez obzira na to što je u tom pogledu teško odrediti pravi obim njegovog dugovanja njima. A reći za pitagorovce da su izvršili određujući uticaj na formiranje Platonove misli, znači odati im prilično laskavo priznanje.


Izvor:

Milenko Perović - Istorija filozofije
Miloš Đurić - Istorija helenske etike
Frederik Koplston - Istorija filozofije, Grčka i Rim
G. V. Hegel - Istorija filozofije
Diogen Leartije - Žiivoti i mišljenja velikih filozofa